Duister verhaal over duivels, slangen en buitenstaanders

Bolla
1. Geest, onzichtbare, roofdier, duivel
2. Onbekende diersoort, slangachtig wezen
3. Buitenstaander

De titel van Bolla en de uitleg van dit raadselachtige woord aan het begin vertellen je al meteen waar dit boek van Pajtim Statovci over gaat: buitenstaanders. Mensen, die door de loop van de geschiedenis veranderen in geesten van zichzelf. De pijn, die ze elkaar aandoen. Dwars door deze belevenissen loopt een duistere Joegoslavische legende over een slangachtig monster en een blind meisje, een ontmoeting die het resultaat is van een afspraak tussen een god en een duivel. Het boek is vertaald uit het Fins door Annemarie Raas.

Pristina, Kosovo, 1995. De Albanees Arsim en de Serviër Miloš raken op een terras aan de praat, worden smoorverliefd op elkaar en beginnen stiekem een relatie. Gewaagd, niet alleen omdat relaties tussen mannen in hun omgeving niet geaccepteerd zijn en Arsim thuis een vrouw heeft, maar vooral omdat ze van verschillende etnische groepen zijn. De spanningen tussen Serviërs en Albanezen lopen op. Op het nieuws gonst het van de berichten over geweld. Oorlog hangt in de lucht en dwingt Arsim en Miloš om afscheid van elkaar te nemen: Arsim vlucht naar een grote stad in een ongenoemd westers land, terwijl Miloš zich aansluit bij het Servische leger. Zonder hun geliefde, die het beste in hen naar boven haalt, glijden beide mannen af in hun eigen moeilijke omstandigheden.

Het gros van het verhaal beleven we door Arsims ogen. In heldere taal beschrijft hij zijn gelukkige zomer met Miloš, zijn aanpassingsproblemen als immigrant en zijn terugkeer naar zijn niet langer vertrouwde Pristina. Deze hoofdstukken gaan om en om met cursieve fragmenten uit Miloš’ perspectief: kort, cryptisch en in gebroken zinnen. Wat Miloš tijdens zijn scheiding van Arsim is overkomen, blijft tot ver over de helft van het boek een raadsel, maar het is duidelijk dat zijn oorlogservaringen een gebroken man van hem hebben gemaakt.

Het werk van Pajtim Statovci (1990) is goed ontvangen, met een Finlandia Award en een nominatie voor de National Book Award op zijn palmares. Statovci is zelf geboren in Kosovo en op jonge leeftijd naar Helsinki gevlucht. Hoewel hij jonger is dan zijn hoofdpersonen en zijn ervaring niet overeenkomt met die van Arsim, vertelt hij een authentiek verhaal over de toestand in zijn land van herkomst, met veel aandacht voor de cultuur en folklore van Kosovo.

Bolla zet je aan het denken over een heftige periode in de recente Europese geschiedenis. Hoe kunnen individuen met elkaar omgaan, als ze elkaar als groepen het licht in de ogen niet gunnen? Wie is de boosdoener en wie is het slachtoffer, en welke straf voor de boosdoener is proportioneel? Statovci maakt duidelijk hoelang een slechte periode doorwerkt voor de inwoners van een oorlogsland: al is het conflict op papier achter de rug, de vernielingen, het wantrouwen en het verlies blijven.

Om Bolla te waarderen, moet je wel een liefhebber van duistere verhalen zijn. Arsim is een naar karakter. Natuurlijk hoeft een hoofdpersonage niet noodzakelijk braaf en deugdzaam te zijn, maar het is moeilijk mee te leven met een man die zijn vrouw slaat, zijn kinderen terroriseert en zich intens egoïstisch opstelt tegenover mensen die van hem houden. Hij krijgt weliswaar met consequenties van zijn slechte beslissingen te maken, maar het besef van zijn eigen wangedrag blijft beperkt.

Natuurlijk is het te verwachten dat een boek over oorlog niet vrolijk stemt. Statovci houdt zijn scènes op het slagveld zelfs opvallend beperkt. Hij beschrijft gruwelijke, gewelddadige taferelen, maar hij smeert ze niet uit. In plaats daarvan legt hij meer lagen van ellende over het oorlogsverhaal heen. Discriminatie. Kindermishandeling. Seksueel misbruik. Al die duistere thema’s in één kort boek zijn wel erg veel om te verteren en de hoopvolle noot ontbreekt. Als je echter een liefhebber bent van grimmige, cynische verhalen, dan is Bolla net wat je zoekt.