Grootse vragen, weinig antwoorden

Hoe begon het leven op aarde? Bestaat buitenaards leven? Mag de mens levensvormen vormgeven? De roman Overgave van de Schotse auteur Martin MacInnes (1983) schuwt de grote levenskwesties niet. MacInnes’ ambitieuze thema’s en zijn zorgvuldige beschrijvingen van wetenschap vallen in de smaak bij literaire critici: Overgave prijkt op de longlist van de prestigieuze Booker Prize (maar haalde de shortlist niet). Het is MacInnes’ derde boek en zijn eerste dat is vertaald in het Nederlands, en wel door Theo Schoemaker en Els van Enckevort.

In Overgave ontmoeten we de Rotterdamse Leigh. Hoewel MacInnes in het eerste hoofdstuk aantoont dat hij de Nederlandse relatie met het water goed begrijpt, laat hij het boek slechts voor een klein deel in Nederland afspelen. Leigh ontvlucht haar jeugd en de klappen van haar vader, en die vlucht brengt haar op afgelegen plekken, van een onderzoeksproject op de oceaan tot een ruimtebasis in Californië. Leighs kennis als maritiem wetenschapper en microbioloog is nodig bij onderzoek naar vreemde verschijnselen: een onmogelijk diepe kloof op de oceaanbodem, een technologie die interstellaire ruimtereizen mogelijk maakt en signalen uit het heelal.

MacInnes behandelt complexe onderwerpen. De andere verhaalelementen, die het grootste deel van het boek stralen in hun eenvoud, houden Overgave toch prettig leesbaar. Eerstepersoonsverteller Leigh is het enige personage met een uitgewerkte geschiedenis en innerlijke belevingswereld. De gebeurtenissen doen zich in chronologische volgorde voor. MacInnes beschrijft de locaties in zijn boek met precisie, zodat je je exact kunt voorstellen hoe de personages zich tot hun omgeving verhouden.

Bovendien legt MacInnes de ingewikkelde wetenschap nauwgezet aan zijn lezers uit. Soms is die uitleg wat lang en brengen we wel erg veel bladzijdes door met leren over onbemande onderzeeërs, de technologie van ruimtepakken en de complicaties van algenkweek. De overkoepelende onderwerpen zijn echter zo interessant, dat deze lesjes in biologie, astronomie, techniek en filosofie niet vervelen. Leighs opdrachtgevers zijn bovendien mysterieus, zodat deze lange aanloop naar haar avonturen spanning belooft. Het fascinerende onderwerp leent zich ook prima voor prachtige zinnen met sprankelend woordgebruik:

'De grotere stenen op de rivierbodem, bedekt met wormen, sponzen, zeeslakken en korstmossen. Iets verder weg plukjes drijvend wier, groen en paars. Het was doodstil, geen geruis in mijn oren door de waterdruk, geen wedijverende stemmen in mijn hoofd. Horizontaal drijvend onder het wateroppervlak bekeek ik het tafereel, niets vertroebelde mijn blik en opeens drong tot me door dat werkelijk alles om me heen leefde.'

Opvallend in Overgave is de grote breuk in de vertelling op zo’n 80% van het boek. Met het einde in zicht waagt MacInnes een tijdsprong en zelfs een perspectiefwissel. Dit zeer afwijkende laatste deel van het boek werpt een ander licht op Leighs relaas, maar wel op zo’n extreme wijze dat het bijna lijkt alsof je ineens een ander boek leest. Leighs bevindingen zijn plotseling niet belangrijk meer. De antwoorden op de grote vraagstukken worden de lezer ontzegd. Uiteraard hoeft een schrijver niet iedere vraag te beantwoorden en mag er nog wat te raden overblijven voor de lezer, maar in Overgave zorgt het gebrek aan antwoorden voor een wat onbevredigend einde. In de eerste vier delen van het boek bouwt MacInnes intrigerende mysteries op en stippelt hij boeiende verhaallijnen uit. Het is jammer dat die opzet nergens op uitkomt en dat MacInnes zich er met een beknopte epiloog van afmaakt.

Ondanks het afwijkende laatste deel van het boek en het gebrek aan afronding van de uitgezette verhaallijnen is Overgave toch de moeite van het lezen waard. MacInnes heeft zijn onderzoek naar de complexe onderwerpen grondig gedaan en weet zijn grote kennis uitstekend op zijn lezers over te brengen. Door zijn mooie zinnen te lezen en je mee te laten voeren door zijn prikkelende levensvragen zul je je aan het einde van het verhaal weer wat wijzer voelen dan toen je aan het boek begon.