Een leven lang over je schouder kijken

Op treinstation King’s Cross kijkt een man een oude vriend na, die langzaam uit het zicht en uit zijn leven verdwijnt. Tijdens zijn lange wandeltocht naar huis door een donker Londen denkt hij terug aan de tientallen jaren die ze hebben heeft doorgemaakt en aan het vaderland dat hij met zijn vrienden deelt, maar waar hij sinds zijn jeugd geen voet meer heeft gezet: Libië.

Met deze weemoedige wandeling door het verleden begint Vrienden, de derde roman van Hisham Matar (1970). Behalve romans schrijft Matar ook memoires, essays en prentenboeken. Met Vrienden sleepte Matar een longlistnominatie voor de Booker Prize in de wacht en won hij de Orwell Prize for Political Fiction. De Nederlandse vertaling is van Manik Sarkar.

Vrienden is het levensverhaal van verteller Khaled, die we leren kennen in een lange reeks terugblikken. Khaled is geboren in Benghazi, Libië, als zoon van een schooldirecteur. Zijn leergierigheid trekt hem naar Edinburgh, waar hij zich stort op zijn studie. Op een dag vraagt zijn studiegenoot Mustafa hem mee naar een demonstratie bij de Libische ambassade in Londen. In het verre Libië staan mensenrechten op het spel: de dictator Khadaffi laat journalisten, schrijvers en andere critici van zijn regime ombrengen. Het spannende tripje naar Londen van Khaled en Mustafa vindt plaats op 17 april 1984: de dag waarop er vanuit de ambassade wordt geschoten op de mensenmassa en politieagente Yvonne Fletcher om het leven komt.

Khaled en Mustafa raken gewond in de schietpartij en belanden in het ziekenhuis. Ineens bestaat er een medisch dossier over hen, dat zwart op wit bewijst dat de jongens het protest tegen Khadaffi hebben bijgewoond. Vanaf dat moment slaat de angst toe. Ze kunnen niet terug naar Edinburgh, waar iedere Libiër een mogelijke aanhanger van Khadaffi is en hen kan uitleveren. Bij ieder telefoontje naar zijn familie vermoedt Khaled dat er iemand meeluistert. Terug naar zijn ouders en zus kan hij niet meer: zodra hij voet in zijn oude thuisland zet, moet hij voor zijn leven vrezen.

Toch wennen de angst en de heimwee: Khaled bouwt een leven op als leerkracht in Londen en Mustafa verdient zijn geld als makelaar. Ze sluiten vriendschap met Hosam, een eveneens Libische schrijver. Toen hij nog als jonge jongen bij zijn familie in Benghazi woonde, heeft Khaled ooit een kort verhaal van Hosam op de radio gehoord, dat grote indruk op hem heeft gemaakt, waardoor hij als volwassene direct een verwantschap met de schrijver voelt. De vrienden hebben alle drie hun eigen kijk op de situatie in Libië, maar hun gedeelde geschiedenis zorgt voor een hechte band tussen het drietal. De Arabische Lente in 2011 schudt de verhoudingen op: wie blijft in Groot-Brittannië, wie keert terug naar Libië, en met welk doeleinde?

Vrienden is geen verhaal over heldendaden. Khaled probeert slechts zijn leven te leven, zonder steeds over zijn schouder te hoeven kijken. Hij is een schrijver, een denker, een leraar, niet iemand die de loop van de geschiedenis verandert. Hij documenteert slechts wat hij waarneemt. Dat maakt de roman soms wat traag. Vooral in het middengedeelte, tussen de schietpartij bij de ambassade en de opstanden decennia later, gebeurt er weinig. Dat geeft niet: Vrienden lees je niet voor de actie, maar om te begrijpen hoe iemand leeft die niet naar huis kan, die van internationale student verandert in politieke vluchteling, puur omdat hij op het verkeerde moment in de verkeerde kringen is gezien.

Hisham Matar weet waar hij het over heeft. Vrienden is weliswaar geen autobiografie, maar ook Matar komt uit een Libische familie die kritisch was op het regime van Khadaffi en daarom het land moest ontvluchten. Net als zijn personage Khaled heeft ook Matar een thuis gevonden in Londen. Met zijn literatuur vermengt hij fictie en geschiedenis en maakt hij inzichtelijk met wat voor angsten, maar ook hoop en vriendschappen Libische immigranten door het leven gaan.