Eerbetoon aan Tante Truus

De Amerikaanse bestseller auteur Meg Waite Clayton (1959) woont in Californië. Ze schreef zes romans die de bestsellerlijst van The New York Times behaalden. Ze publiceerde artikelen in onder meer The Washington Post en Forbes, vaak over de uitdagingen waarmee vrouwen geconfronteerd worden. De laatste trein naar vrijheid (2019) is haar zevende roman en tevens haar internationale doorbraakroman.

‘De laatste trein naar vrijheid’ speelt zich af in de periode voor de Tweede Wereldoorlog. Hitler is in Duitsland aan de macht en is bezig met uitbreiding van zijn rijk en annexeert Oostenrijk. De Oostenrijkse bevolking lijkt er opvallend makkelijk in mee te gaan en de Joodse gemeenschap is niet meer veilig. Engeland is bereid om Joodse kinderen op te nemen. Vanuit Oostenrijk (en ook andere bezette gebieden) komen transporten op gang om deze kinderen in veiligheid te brengen.

Het boek vertelt drie verhalen. De belangrijste verhaallijn is die van Geertruida Wijsmüller (Tante Truus), die al ver voor de oorlog begon met het redden van Duitse (wees)kinderen door ze over de grens te brengen naar gastgezinnen. Zij organiseerde ook het eerste kindertransport en daarna nog vele transporten en redde daarmee de levens van tienduizend kinderen. Het boek is een eerbetoon aan deze sterke vrouw, die ook tijdens de oorlog doorging met het redden van mensen. Het boek is fictief, maar gebaseerd op ware gebeurtenissen.

De tweede verhaallijn is die van twee Oostenrijkse kinderen. Zofie-Helena is de dochter van kritische journalisten. Vader is in Berlijn omgekomen, maar moeder gaat nog door met het drukken van krantjes in Oostenrijk om de bevolking te waarschuwen voor het fascisme. Zofie-Helena is bevriend met Stephan, een zoon van een rijke Joodse chocoladefabrikant en met Dieter. Wanneer Oostenrijk onder Duits bevel komt, verandert Dieter in een nazi, wordt Stephan en zijn familie alles afgenomen en wordt de moeder van Zofie-Helena opgepakt. Voor haar en Stephan is het niet meer veilig in Oostenrijk.

De derde verhaallijn wordt verteld vanuit het oogpunt van Adolf Eichmann. Hij was een Duitser die in Oostenrijk het ‘Jodenprobleem’ moest gaan oplossen. Hij is de bedenker van de strategie om de Joden alles af te nemen om ze vervolgens te laten emigreren. Hij is ook degene die Truus voor de uitdaging zette om binnen enkele dagen een kindertransport te regelen, voor 600 Joodse kinderen op Sabbat. Het was eigenlijk een ‘grap’, maar het lukte.

Het boek heeft wat moeite met opgang komen. De lange introductie van mensen en situaties heeft tijd nodig en dat is voor de lezer even doorbijten. Maar wanneer het verhaal begint over de omslag in Oostenrijk en wat het betekende voor de Joodse families daar, wordt het indrukwekkend en ook spannend. De schrijfster weet de angsten van de mensen goed weer te geven en doordat de hoofdstukken niet te lang zijn leest het prettig. De afwisseling tussen de verhaallijnen van Truus, Stephan en Zofie-Helena en Eichmann is precies goed en zorgt zo voor een compleet beeld van de situatie in die tijd. Het is huiveringwekkend zoals de mensen veranderden en wat mensen andere mensen aankunnen doen.

Het boek heet ‘De laatste trein naar vrijheid’, wat een beetje vreemd is, omdat het in dit boek juist gaat over het eerste transport (dec 1938). Eichmann had niet verwacht dat het zou lukken om precies 600 (Joodse) kinderen bij elkaar te krijgen. “Precies 600, niet een meer, niet een minder, dan gaat het niet door”, maar het lukte en maakte de weg vrij voor meer transporten. Eichmann kon geen gezichtsverlies lijden en deed alsof dit transport zijn idee was als onderdeel om zijn emigratie plannen uit te voeren. De laatste groep van 74 kinderen die Truus Wijsmuller heeft weten te redden, reist af naar Engeland vlak voor Nederland capituleert.

‘De laatste trein naar vrijheid’ is een eerbetoon aan Tante Truus, maar het is ook een document over een deel van de oorlog wat niet heel bekend is. Het geeft een goed beeld van de angsten van de mensen en hun opoffering om hun kinderen mee te geven aan vreemden in de hoop op een veilig leven. De meeste kinderen hebben hun ouders nooit meer gezien.