Susan Sontag achter 'Susan Sontag'

Benjamin Moser had net zijn veelgeprezen biografie van Clarice Lispector afgerond, toen David Rieff hem aanzocht om de geautoriseerde biografie van zijn moeder te schrijven. Hij kreeg de vrije hand om Susan Sontags persoonlijke archief in te kijken: haar dagboeken, mails en foto’s. Hij las al haar geschriften, bekeek haar films en trok van New York naar Parijs en Sarajevo om met honderden vrienden, familieleden, auteurs, redacteurs te spreken. Het vroeg hem zeven jaar om uit die massa data  een schitterend Sontag, Haar leven en werk te synthetiseren, naar het Nederlands vertaald door Lidwin Biekmann en Koos Mebius.

Moser begint zijn inleiding met een foto van moeder Mildred en grootmoeder Sarah Leah, die optreden als figuranten in een film over de Armeense genocide. Die ‘foto van lijden en verlies’, slechts schijn en gespeeld, wordt werkelijkheid als de grootmoeder jong overlijdt. Mildred zal dit nooit verwerken en vlucht de rest van haar leven in drank en pillen. Moser citeert Sontag: 'foto’s registreren de onschuld… van mensen die hun ondergang tegemoet gaan,' en gaat verder in op Sontags visie op beelden, pijn en wreedheden.

Het trekken van soortgelijke dwarsverbanden tussen Sontags geschriften, de getuigenissen van zijn gesprekspartners en de cultureel-historische achtergrond kenmerken in wezen deze biografie. Het resultaat is een verbluffende arabesk van een evoluerende ideeënwereld van Sontag, gekruid door de biograaf die persoonlijk interpreteert en duidt als chroniqueur van de tijd. Hij herbelicht de inhoud van haar essays, niet naar literaire waarde, maar naar haar ‘mind’s progress’. En stelt laconiek dat haar boeken – door critici algemeen als zwak beschreven – ‘niet allemaal even slecht’ zijn en haar ‘essays niet allemaal even goed.’ Hij toont zich een kritische lezer, die soms erg in detail gaat, maar ook intellectueel eerlijk blijft: hij poneert geen dogma’s, gaat als het ware met open blik in discussie met de schrijfster.

Leitmotivs die weerkeren en waar Moser soms psychologiseert, zijn de moeilijke eenzame jeugd en de afwijzende alcoholistische moeder met diva-allures. Sontag is een voorlijk kind dat vlucht in haar hoofd. Boeken zijn haar vrienden, kunst wordt haar redding. Er is een grote discrepantie tussen het mythische beeld van de zelfbewuste vrouw, ‘rolmodel voor generaties artistieke en intellectuele vrouwen’ en haar persoonlijkheid: ze lijdt aan verlatingsangst, is egoïstisch, leugenachtig, driftig en kan wreed uithalen naar mensen die in haar ogen niet voldoen. Empathie is haar volslagen onbekend en liefde vertaalt zich in een dominante houding naar mannen toe en in een sadomasochistische relatie met vrouwen. Moser verbloemt dit negatieve beeld niet en geeft handig indirect commentaar door getuigenissen:

‘Salman Rushdie: “Eigenlijk waren er twee Susans: terwijl de Goede Susan briljant en grappig en loyaal en nogal gewichtig was, kon de Slechte Susan een monsterlijke bullebak zijn.”’

Sontag toont kankerpatiënten dat ze niet verantwoordelijk zijn voor hun ziekte, maar gelooft zelf in het overwinnen door haar sterke geest. De ‘Paradox Sontag’. Ze getuigt ook tegen AIDS, een pandemie met 40 miljoen slachtoffers, maar out zichzelf niet, wat Moser moeizaam probeert te begrijpen.

Zo hermetisch en eclectisch als zijn inleiding is, zo vloeiend, elegant geschreven zijn de hoofdstukken. Moser toont zich een rasverteller, vlot jongleert hij tussen verhaal en anekdotes. En speels: de begrippen metafoor, interpretatie en beeld – Sontags levenslange stokpaardjes – worden als knipoogjes in zijn eigen interpretaties verweven. In de epiloog gaat Moser voluit bij het schetsen van de invloed die Sontag had op het culturele, intellectuele en politieke denken van de Westerse maatschappij. Zijn bewondering leest als een regelrechte liefdesverklaring.

Moser schreef een prachtig boek en slaagt er meesterlijk in om achter het beeld van de literaire ster, de mythische Miss Librarian, een wezen van vlees en bloed tevoorschijn te halen. Het verschil tussen de mens Susan Sontag en de metafoor ‘Susan Sontag’. Missie geslaagd.