Toegankelijke hersenschimmen

Dick Swaab’s ideeën zijn omstreden. Hij beweert dat we ons brein zijn (tevens de titel van zijn bestseller uit 2010), dat ons bewustzijn voortkomt uit onze hersenen en dat we geen eigen vrije wil hebben. Volgens hem kan alles stoffelijk verklaard worden, zelfs ons (zelf)bewustzijn. En hij onderscheidt de geest (psyche) van de materiële ziel, die de dood zou overleven. Begeeft hij zich hier niet op onbekend terrein? Bovendien zegt hij dat we geen hogere opdracht in het leven hebben en we ons leven daarom zelf zin moeten geven. Menig filosoof zal hier een andere gedachte op nahouden. Maar zijn deze beweringen eigenlijk wel zo relevant voor de inhoud van dit boek? Of kunnen verschillende overtuigingen naast elkaar blijven bestaan?  

Ons creatieve brein, hoe mens en wereld elkaar maken staat vol met voorbeelden van de manier waarop ons brein middels kunst, in de ruimste zin van het woord, onze omgeving creëert en verandert, en hoe de omgeving de ontwikkeling en het functioneren van onze hersenen beïnvloedt. De titel Ons creatieve brein kan misleidend zijn. Wanneer we het boek doorbladeren zien we voornamelijk afbeeldingen van kunstwerken. Daarbij zijn we geneigd te denken aan artistiek en kunstzinnigheid, maar vindingrijk en scheppend zijn ook vormen van creativiteit. Het gaat hier om het brein en de omgevingsfactoren. Zoals hij zelf zegt: ‘de meest creatieve personen lopen het grootste risico op een psychiatrische ziekte’.

De frontale en temporale gebieden vliegen je om de oren, maar vaktaal wordt simpel verklaard in de tekst of met een verklarende woordenlijst achterin het boek. Kunst, muziek en de invloed op onze hersenen worden afgewisseld met geanimeerde details over musici, kunstenaars en wetenschappers. Wetenswaardigheden die het goed doen op feestjes! Van Albert Einstein die sigarettenpeuken van de straat opraapte om daar zijn eigen tabak van te maken, tot de ontdekking dat Mozart het beter doet dan Bach bij de ontwikkeling van vissen in de viskweekindustrie. Onderwerpen variëren van zeer actueel, zoals zelfmoordterroristen tot de castraatzangers in de Baroktijd. De nodige hersenziekten komen voorbij en uiteindelijk waagt Swaab zich nog aan het criminele brein. Met hier de vraag: waar houdt crimineel gedrag op en waar begint de ziekte? Hier en daar ontbreken er afbeeldingen, voornamelijk van in de tekst genoemde kunstwerken. Verder is hij bijzonder stellig in zijn uitspraken, zelfs daar waar twijfel over bestaat of wat niet bewezen is. Zo noemt hij bij overgangsklachten voedingssupplementen, vitaminen en meditatie een placebo; ‘Als je in zulke placebo’s gelooft, kunnen ze je door de overgang heen helpen’.  

Naast zijn stelligheid komt Swaab zeker ook grappig uit de hoek. Zo vermeldt hij dat zijn Goudse kazen, die hij meenam als cadeau op zijn China reis, vanwege de lactose heel wat darmklachten zullen hebben veroorzaakt. Goudse kaas bevat helemaal geen lactose!

Ons creatieve brein is geen boek om in één ruk uit te lezen. Door het handige register kan er op onderwerp gezocht worden. Natuurlijk, enige herhaling uit Wij zijn ons brein is aanwezig. En wanneer we zijn rechtlijnige manier van schrijven over bijvoorbeeld de willoosheid van de mens naast ons neer kunnen leggen, vinden we een schat aan informatie over onze hersenen aangevuld met veelal geestige anekdotes.