Voorbijgestoken door de werkelijkheid

In '20.000 mijlen onder zee' krijgt professor Aronnax de kans mee te varen met de Abraham Lincoln op zoek naar een onbekend zeemonster. Hij neemt hierbij zijn dienaar Koenraad mee (in de originele Franse versie heet hij Conseil; in veel Nederlandstalige versies werd de naam vertaald). Onderweg komt het schip in aanraking met het onbekende monster en Aronnax, Koenraad en Ned Land, harpoenier op de Abraham Lincoln, lijden schipbreuk. Ze worden opgepikt door een onderzeeboot, de Nautilus, en diens kapitein, Nemo. Laat die onderzeeër nu net het vermeende zeemonster zijn. Onderzeeboten bestonden al een tijdje maar waren toch nog een relatief indrukwekkend fenomeen in de tijd dat Verne het boek schreef (1870). Ook de elektriciteit waarmee de boot werd aangedreven is dan vrij nieuw. '20.000 mijlen onder zee' bestaat uit twee delen met ondertitels 'Oostelijk halfrond' en 'Westelijk halfrond'. Verne gebruikt een vrij groot deel van het eerste deel om zijn hoofdpersonages hun verwondering te laten uitdrukken over de technologische nieuwigheden en hij geeft kapitein Nemo een platform om de technologie uitvoerig te prijzen.

Nemo redt de schipbreukelingen maar verklaart meteen dat ze nooit nog zullen worden vrijgelaten. Nemo heeft zich van de menselijke beschaving afgekeerd en leeft samen met zijn bemanning uitsluitend op de onderzeeër. Aronnax, Koenraad en Ned Land zullen ook op de onderzeeër moeten leven tot ze er sterven. Een onmiddellijke kans op ontsnapping zit er niet in. Vooral Ned Land kan dat niet aanvaarden en broedt op een ontsnappingsplan.

'20.000 mijlen onder zee' is in feite slechts een in fictie verpakt wetenschapsboek waarin Verne natuurkundige fenomenen uitlegt met details die vandaag de dag enkel nog thuishoren in schoolboeken. Hij doceert ook aardrijkskunde door aangedane plaatsen met irrelevant veel details te beschrijven. Er is ook plaats voor de nodige geschiedenislessen en de veelheid aan vissen in de oceanen tenslotte wordt eveneens uitvoerig beschreven. De beschrijvingen hadden in de 19de eeuw vast hun nut om mensen via fictie wetenschap bij te brengen. Vandaag de dag heeft iedereen die dat wil toegang tot deze informatie. De beschrijvingen trekken alle vaart en spanning uit het verhaal en laten het eerder op een schoolboek dan op een fictieboek lijken.

Het gevaar van sciencefiction is altijd dat het vertelde verhaal op een gegeven moment voorbijgestoken wordt door de werkelijkheid. Op dat ogenblik verliest het veel van zijn charme. Tenzij de schrijver zich daarvan bewust is en zijn verhaal daartegen wapent. Of Jules Verne zich daarvan bewust was, is de vraag, maar zijn '20.000 mijlen onder zee' heeft de tand des tijds niet onbeschadigd doorstaan. Misschien geldt dat voor boeken van Verne zelfs nog meer dan voor andere boeken uit de negentiende eeuw gezien de wetenschap die erin beschreven wordt.

Treffend is wel de manier waarop Jules Verne de maatschappij omschrijft, waarbij dan vooral opvalt dat er eigenlijk nog steeds niets veranderd is. Op het moment dat het zogenaamde zeemonster ontdekt wordt, schrijft Verne over de manier waarop kranten en tijdschriften erover verhalen. Hij klaagt dat de nadruk vooral ligt op handel en nijverheid (en niet op het zoeken naar een wetenschappelijke verklaring voor het fenomeen). De aanklacht doet sterk denken aan de sensatiezucht die de huidige media drijft, eerder dan de juistheid van de feiten. Verzekeringsmaatschappijen maken van hun kant dan weer gebruik van het zeemonster om hun premies te verhogen aangezien varen over zee gevaarlijker is geworden. De parallellen met de eenentwintigste eeuw zijn opmerkelijk.

Verne blijkt ook profetisch te zijn in zijn voorspelling van de invloed van menselijke activiteit op het klimaat. Hij verwoordt bij monde van professor Aronnax het nadelige effect van de menselijke walvisvangst op de populatie en op de ongecontroleerde groei van andere zeedieren die anders door de walvis ingeperkt worden in hun voortplanting. Ook weidt hij uit over de golfstroom en het effect op het klimaat in Europa moest deze ooit stilvallen. Diverse stellingen van moderne klimaatonderzoekers werden reeds in 1870 door Jules Verne op papier gezet, zo blijkt!

Uiteraard kan men Jules Verne niet verwijten een slecht boek te hebben geschreven. Ook nu nog merkt men tijdens het lezen dat hij voor zijn tijd zelfs een heel goed boek geschreven heeft. Verne is niet voor niets nog steeds een heel bekende naam. Maar de werkelijkheid heeft het boek helaas ingehaald. De sciencefiction is verouderd en de verhaallijnen naar onze maatstaven flauw. De werkelijkheid heeft vandaag de dag meer sciencefiction in zich dan wat Verne beschreven heeft. Daarom is '20.000 mijlen onder zee' nu eerder interessant omdat men er een zeer goed beeld door krijgt van wat de mensen in 1870 precies wisten en geloofden en wat niet, maar als fictie is het nu vooral bijzonder slaapverwekkend.