Een ‘wat als’-boek dat tot gniffelen aanzet

Rond het jaar duizend reist Noorman Erik de Rode met zijn kinderen naar Groenland om er te blijven. Bijna vijfhonderd jaar later ontdekt Columbus Amerika en als gevolg daarvan sterft een groot deel van de inheemse bevolking, omdat ze geen antistoffen hebben tegen Europese ziekteverwekkers. Maar wat als de dochter van Erik de Rode niet op Groenland was gebleven, maar verder naar het zuiden zou zijn getrokken, zodat het immuunsysteem van de inheemse Zuid-Amerikaanse bevolking zich had kunnen wapenen tegen wat eeuwen later komen zou? Wat als Columbus hierdoor de ontdekking van Amerika niet overleefde? Dan is het niet ondenkbaar dat de Inca’s op een goede dag Europa ontdekken en er voet aan land zetten. De gevolgen hiervan zouden wij tegenwoordig nog altijd voelen.

Laurent Binet (1972) gooide hoge ogen met zijn debuut HhhH, een oorlogsroman die hem de Prix Goncourt du Premier Roman opleverde in zijn thuisland Frankrijk. Na vijf jaar kwam hij met het alweer snel bekroonde De zevende functie van taal aanzetten. Opnieuw vijf jaar later herschrijft hij de geschiedenis met Beschavingen. Het leverde hem meteen de Grand Prix du roman de l’Académie française op. Het boek werd vertaald door Liesbeth van Nes.

Het idee van Binet om de Inca’s te laten overleven is niet nieuw. De Britse sciencefictionauteur Stephen Baxter deed het hem in 2015 al voor met Ultima. Maar dat boek speelt zich voornamelijk in de toekomst af. Beschavingen zou men kunnen beschouwen als een ‘wat eraan vooraf ging’. Na twee inleidende hoofdstukken rond de jaren 1000 en 1492 volgt de hoofdmoot die zich enkele decennia later afspeelt. Atawalpa, de laatste keizer van de Inca’s, stierf in werkelijkheid aan de pokken. In Binets alternatieve geschiedenis is dat niet zo, en hij komt precies op het juiste moment in Lissabon aanzetten. De stad is even tevoren overspoeld geraakt door een tsunami (1531) en is makkelijk over te nemen. Geholpen door zijn Inca-denken en soms ook door stom toeval, slaagt hij er vervolgens in tot ver in Europa door te dringen en het Spaanse Rijk van Karel V over te nemen.

Binet toont zich in dit boek een deugniet die er plezier aan beleeft de geschiedenis te herscheppen. Met veel humor beschrijft hij hoe zowel de Inca’s als de Europeanen verbijsterd naar elkaars eigenaardigheden kijken. Zo begrijpt Atawalpa niets van de christelijke godsdienst en de aanbidding van een vastgespijkerde god, heeft hij niets met priesters die hij kaalkoppen noemt, vindt hij onze belastingstelsels te gek voor woorden, en is grondbezit een concept waar in zijn eigen godsdienst geen plaats voor is. De Europese gezagsdragers vinden het op hun beurt vreemd dat de Inca’s geen baardhaar hebben en altijd halfnaakt rondlopen.

Binet heeft het boek niet opgevat als een klassieke roman waarin beschrijving en dialoog elkaar ondersteunen. Hij heeft er een geschiedenisboek van gemaakt en daarin zijn dialogen uiterst zeldzaam. Geschiedenis wordt doorgaans beschrijvend verteld, met de inzichten van diegenen die hem later bestuderen, en met citaten uit geschreven bronnen als bewijsmateriaal. De auteur heeft die aanpak gekopieerd. Zo vindt men onder andere een briefwisseling terug tussen Thomas More en Erasmus, waaruit blijkt hoezeer de Inca’s hun inzichten hebben veranderd. Ook zijn de 95 stellingen van Luther opgenomen in het boek, maar ze zien er ondertussen heel anders uit. Het draagt allemaal bij tot een verhoogd waarheidsgehalte. Dat we weten dat het verzinsels zijn, maakt het dan weer grappig.

Wie goed op de hoogte is van de zestiende-eeuwse Europese geschiedenis geniet wellicht het meest van dit boek. Voor anderen blijven bepaalde subtiliteiten die Binet in het boek verwerkte ongetwijfeld onopgemerkt, hoewel het ook dan plezierig blijft. Het verrassingseffect van wat de auteur bedacht heeft, raakt naar het einde toe wel wat uitgewerkt en ook het afsluitende hoofdstuk waarin de belevenissen van Miguel de Cervantes worden beschreven, vormt geen meerwaarde meer. Het zijn slechts schoonheidsfoutjes in een verder prima uitgedachte alternatieve realiteit.