De boodschap komt niet voldoende over

Elke raakt tijdens haar studie biologie gefascineerd door de wateraap. De wateraap staat vooral symbool voor een theorie die stelt dat de mens in zijn evolutie een fase moet hebben gekend waarbij hij als amfibie een groot deel van de tijd in het water doorbracht. De theorie wordt meestal als nonsens afgedaan maar Elke denkt daar het hare van. Ze negeert goede raad van anderen en besluit van de wateraap haar afstudeerproject te maken. In Wenen woont en werkt Lena die ooit publiceerde over de wateraap en zij besluit haar op te zoeken. Ze spenderen een korte maar intense tijd samen.    

De wateraap is een dier dat vis noch vlees is, een levensvorm die niet kiest tussen water en land. Elke beschouwt zichzelf ook als een tussenvorm. Ze wil niet kiezen voor man zijn of vrouw zijn, weet niet in welk hokje ze past, en of ze wel in een hokje past of hoeft te passen. Ze valt op vrouwen maar is gendertwijfelaar. In dit debuut onderzoekt schrijfster Mariken Heitman (1983) hoe personage Elke hiermee omgaat, in welke richtingen dit zoeken haar duwt, en hoe ze als gevolg hiervan als mens groeit en haar eigen ik ontdekt.    

Heitman is zelf, zoals haar hoofdpersonage, biologe en kan die passie in dit boek volledig beleven. Elke is enthousiast tuinierster en heeft ten gevolge van haar studie uiteraard wel wat zinnige en interessante dingen over het dieren- en plantenleven te vertellen. Elke is in deze het alter ego van Heitman, want ook de korte verhalen die de schrijfster eerder publiceerde, draaien om biologie. Haar personages staan dicht bij de natuur en zijn daarin geïnteresseerd. ‘Waar het hart van vol is loopt de mond van over’, is een uitdrukking die voor Heitman bedacht lijkt te zijn. Een bladzijde in De wateraap vinden waarop niets over de natuur wordt gezegd, is dan ook een heuse opgave.    

De zoektocht van personage Elke is experimenteel beschreven. Heitman spendeert een groot deel van de tekst aan het verwoorden van Elkes gedachten en twijfels. Het eigenlijke verhaal is daar ondergeschikt aan en biedt slechts een kader om die gedachten vorm te kunnen geven. In de gebeurtenissen zelf worden wel eens sprongen gemaakt als deze geen functie hebben in de zoektocht van Elke in en naar zichzelf. Alhoewel de dingen zich meestal wel chronologisch afspelen, zitten er daarom gaten in het tijdsverloop. De schrijfster snelt vooruit in het verhaal, gaat soms meteen in op gevolgen, zonder aan de oorzaak veel woorden te spenderen. De lezer holt de feiten achterna, en dat maakt het verhaal af en toe lastig om volgen.    

Nog lastiger is het om zich te identificeren met het hoofdpersonage. Voor wie niet met enige gendervragen worstelt en nooit geworsteld heeft, of daar in de omgeving niet van heel dichtbij mee te maken heeft, is dit een onderwerp dat lastig te vatten is. Dit is immers geen rationeel gegeven dat te berekenen of proefondervindelijk te bewijzen valt. Maar er zijn nog genoeg andere onderwerpen waarover dit kan gezegd worden en een schrijver ziet zichzelf dan voor de lastige taak gesteld lezers toch inzicht te doen krijgen in de emotionele leefwereld van het personage. Dat lukt in dit geval niet erg goed. De link tussen de wateraap en genderidentiteit is goed gevonden en duidelijk, en Heitmans taalgebruik, dat tegen het poëtische aanleunt, zit een goed verhaal ook niet in de weg, maar het verder experimentele en wat zweverige karakter van dit boek maakt het onderwerp niet toegankelijker. Dit is geen vrijblijvend boek om op een zonnige vakantiedag aan het strand te lezen. Het wil de lezer iets bijbrengen. Maar als deze na het lezen ervan geen stap dichter heeft gezet richting inzicht verwerven in de gevoelswereld van mensen die worstelen met hun identiteit, dan is het boek niet geslaagd, ergo niet goed genoeg.