Een sterke selectie uit Zweigs literaire nalatenschap

Stefan Zweig (1881-1942), geboren in Oostenrijk als telg uit een niet-religieuze en welgestelde Joodse familie, was tijdens zijn leven een tijdlang een van de best verkopende Duitstalige auteurs. Hij was een groot voorstander van een verenigd Europa maar zag die droom tot tweemaal toe uiteenspatten door de beide wereldoorlogen. Met de opkomst van het nazisme in Duitsland werden zijn boeken verboden en verbrand, en Zweig besloot uit te wijken, eerst naar Engeland en uiteindelijk, via enkele omzwervingen, naar Brazilië, waar hij zelfmoord pleegde. Zweig schreef korte verhalen, novelles, romans en biografieën. Voor deze bundel werd een selectie van zijn beste verhalen gemaakt, in een vertaling van Ria van Hengel.  

Fantastische nacht en andere verhalen bevat in totaal achttien verhalen en novelles die de auteur schreef tussen 1900 en 1942. De spits wordt afgebeten met het enigszins achterhaalde De gouvernante dat gaat over een kindermeid die zwanger raakt en hierdoor uit de gratie valt. De historie wordt verteld zoals de twee zussen waarvoor zij als oppas in dienst was genomen het ervaren, maar de kinderlijke gedragingen van de zusjes contrasteren met hun leeftijd. Het oudste meisje is immers al dertien en naar onze moderne maatstaven te oud om nog zo onwetend te zijn als Zweig haar portretteert. Het verhaal is niet het ideale begin van de bundel, maar wat volgt is stukken beter. De onzichtbare verzameling bijvoorbeeld, over een man die blind is geworden en niet beseft dat zijn waardevolle collectie pentekeningen door de jaren heen door zijn vrouw en dochter werd verkocht en vervangen door lege bladen, is nog altijd steengoed. Andere hoogtepunten zijn Boekenmendel, Fantastische nacht, Angst en Schaaknovelle.  

Joden en lieden uit de gegoede klasse spelen meermaals een hoofdrol in zijn verhalen. De Eerste Wereldoorlog had sporen nagelaten bij de auteur en dat is te merken, zoals in het erg uitgediepte De dwang, dat kort na de oorlog geschreven werd en waarin een man opgeroepen wordt om te gaan strijden. De man wil dat helemaal niet maar voelt zich moreel toch gedwongen. Zweig toont zich met dit verhaal een meester in het beschrijven van innerlijke verscheuring en tweestrijd. Dat talent komt nog beter naar voren in het reeds genoemde Angst waarin een overspelige vrouw harder lijdt onder de vrees betrapt te worden, dan dat ze bang is van de straf die in dat geval zou volgen.  

Zweig houdt ervan om de aantrekkingskracht tussen man en vrouw te beschrijven. Niet zelden zijn mannen en vrouwen seksuele roofdieren, promiscue in hun gedrag, niet altijd in staat hun driften te bedwingen. Ondanks een verouderd beeld van het mannelijk en vrouwelijk rollenpatroon, maakt zijn aanpak de verhalen inhoudelijk nog altijd bijzonder vermakelijk en leerzaam. De auteur legt sterk de nadruk op hoe personages dingen gevoelsmatig ervaren. Het zijn vaak getormenteerde mannen of vrouwen die de dienst uitmaken en niet zelden zijn zij aan sterke twijfels onderhevig. De strijd binnenin een mens boeide Zweig overduidelijk meer dan de actie die daar uiteindelijk uit volgt of eraan voorafging. Personages vechten ook vaak met weinig succes tegen hun demonen en verslavingen. Een drankverslaafde, een gokverslaafde, een vrouw die haar fascinatie voor één welbepaalde man nooit kwijtraakt, het zijn slechts enkele voorbeelden van types die Zweig opvoert.  

De bundel telt meer dan 650 pagina’s en mag daarom een vette kluif genoemd worden. Daar is tijdens het lezen niets van te merken. Het begrip pageturner wordt voornamelijk gebruikt voor spannende boeken uit recenter tijden, maar Fantastische nacht en andere verhalen mag dat etiket ook dragen want Zweigs benadering van de menselijke zwakheden en sterkten zorgt keer op keer voor verhalen en novelles die je aandacht opslorpen en je de tijd en de wereld om je heen laten vergeten. Met deze bundel wordt de literaire nalatenschap van Zweig alle eer aangedaan.