Satirische kijk op het Sovjetregime

“Worst ruikt zeven uren in de wind en dat maakt leren lezen in feite tot een volslagen zinledige bezigheid.”

- Citaat uit de gedachten van de hond Sjarik.

Sjarik is een straathond, van het ras vuilnisbakken. Op een decemberdag in 1924 wordt hij opgemerkt door professor Filip Filippovich Preobrazhensky die hem mee naar huis neemt. Dit vooral tot groot genoegen van Sjarik zelf, die meent dat hij zijn zaakjes nu wel goed voor elkaar heeft. Het loopt echter anders want de professor heeft hem in huis gehaald met slechts één doel: de testikels en hypofyse van de hond vervangen door menselijke exemplaren. Hij wil zo onderzoeken of hiermee het leven verlengd kan worden, maar stelt met consternatie vast dat de hond steeds meer menselijke trekjes begint te vertonen. Hij begint fysiek steeds meer op een mens te lijken, begint te praten, en vertoont helaas steeds meer lelijke karaktertrekken.

Michail Boelgakov (1891-1940) was zelf dokter, zoals zijn hoofdpersonage, en naderde reeds de dertig toen hij kort na WO I met schrijven begon. Hij schreef vaak satirische verhalen waarin hij van leer trok tegen de veranderende Sovjetmaatschappij. Algauw werden zijn publicaties daarom verboden of gecensureerd. Datzelfde lot onderging Hondehart, dat hij reeds in 1925 schreef maar niet mocht publiceren. Het werk circuleerde wel ondergronds maar werd pas in 1987, bijna een halve eeuw na Boelgakovs dood, voor het eerst officieel uitgegeven in de Sovjet-Unie en daarbuiten. De nieuwe vertaling uit 2017 is van de hand van Marko Fondse. De spelling werd herzien, met uitzondering van deze van de titel die werd behouden zoals hij voor het eerst verscheen. De vertaler is er, ondanks de moderne spelling, heel goed in geslaagd de tijdsgeest waarin het boek zich afspeelt, te behouden, onder meer door hier en daar van Nederlandse woorden gebruik te maken die, hoewel modern gespeld, toch wat verouderd zijn, en die daarom binnen dit boek prima hun rol vervullen.

Hondehart is in de eerste plaats een satirisch boek, waarin Boelgakov scherpe kritiek uit op het Sovjetregime en de Revolutie die op dat ogenblik beide nog heel jong zijn. Professor Filip Filippovich laat zich regelmatig zeer negatief uit over de staatsinstellingen die, naar hij meent, respect behoren te hebben voor een man in zijn positie, in plaats van omgekeerd. Hij is ook heel erg tegen de oprukkende bureaucratie, die hij op een gegeven moment ‘zwakzinnig gerommel met paperassen en documenten’ noemt. Zijn assistent waarschuwt hem meermaals voor zijn opruiende taal, een techniek waarmee Boelgakov de lezer duidelijk maakt dat de schrijver en zijn hoofdpersonage twee verschillende personen zijn, maar ondertussen staat zijn mening toch maar op papier. De ex-hond Sjarik daarentegen, is pro Revolutie en vertegenwoordigt niet toevallig een mens die zich als een hond gedraagt. Of is hij een hond die zich als een mens gedraagt? Want, zo meent de professor, het is het mensenhart dat het meest schurftige hart is dat bestaat in de natuur. Het personage dat voor de Revolutie is, is overduidelijk een onbetrouwbaar sujet en het mag dan ook niet verwonderen dat het boek nooit doorheen de strenge censuur raakte.

Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verdween de essentie van wat Boelgakov schreef uit de maatschappij. Historisch blijft het boek relevant, en het is boeiend om doorheen deze fictie te lezen hoe mensen van verschillende of gelijke standen met elkaar omgingen. Wat daarnaast nog steeds overeind blijft, is de humor. Deels, tenminste. De wijze waarop de hond denkt, steekt qua humorgehalte torenhoog uit boven de rest van het boek en is nog steeds heel grappig. Andere humor in het boek heeft geregeld een hoog slapstickgehalte en voelt niet meer erg origineel aan, maar dat neemt niet weg dat ze nog best genietbaar is, en dat is precies wat ook van het boek als geheel kan gezegd worden.