Een ongewone liefdesverklaring

Moederland is een boek over moeder. Niet zomaar een moeder echter. In Moederland is de moeder in kwestie een harde vrouw die haar kinderen zodanig manipuleert dat zij het middelpunt van de belangstelling is en blijft. Ze maakt haar kinderen afhankelijk van haar door hen steeds weer in onenigheid met elkaar te brengen. Ze misprijst alles wat ze doen en belt hen voortdurend terwijl ze conversaties overbrieft en feiten verdraait, en ze trappen er steeds weer in. De kinderen proberen zich aan haar te ontworstelen maar dat lukt niet. Dat gaat zo door tot aan haar 100ste verjaardag, waarna haar taak volbracht lijkt te zijn en zij zich voornamelijk in stilzwijgen hult.

De verteller van het boek is J.P. Justus, roepnaam Jay, een schrijver. Jay is niet mals voor zijn moeder. Het boek vangt aan bij de dood van zijn vader en loopt tot aan de dood van zijn moeder. Jay wisselt gebeurtenissen uit deze periode af met beschrijvingen van herinneringen uit het verleden en stelt zo een biografie van zijn moeder op. Hij stelt haar voor als een onmogelijke en onuitstaanbare vrouw, manipulatief zonder slecht te zijn, maar naarmate ze op leeftijd komt, stelt hij toch vast dat ze zijn muze was en dat hij van haar hield.

Schrijver Paul Theroux (1941), onder andere bekend van zijn reisverhalen en later als vader van documentairemaker Louis Theroux, beweert dat 60% van het boek autobiografisch is en 40% fictie. Waar het boek afwijkt van de realiteit is dat hoofdpersonage Jay na zijn zestigste een beetje aan het eind van zijn carrière is, wat is vereenzaamd en arm geworden. Voor Paul Theroux zelf geldt dat overduidelijk niet. Ook afwijkend is dat Therouxs moeder, die zelf ook 103 werd, een aardige vrouw was. Ze was niet geïnteresseerd in Therouxs schrijven, net zoals de moeder in het boek dat niet was, maar was op haar manier wel een lieve vrouw, aldus Theroux. Theroux werkte dit boek overigens af in 2015, in hetzelfde jaar waarin zijn moeder overleed.

Het boek is bedoeld als humoristische fictie. De humor is er wel degelijk, maar het is wat wrange humor. Niet het soort waar je werkelijk om moet lachen omdat het erg grappig is, maar een grimmig lachen met het eigen ongemak. Theroux weet dat gevoel erg goed op de lezer over te brengen. Wel herhaalt hij zichzelf vaak. De telefoongesprekken, de wijze waarop de kinderen zich steeds weer in de luren laten leggen en boos worden op elkaar, het komt steeds weer terug in variaties op hetzelfde thema. Om die reden is het een lang boek om te lezen, langer dan het aantal pagina’s laat vermoeden. De herhalingen halen de vaart uit het boek maar ondanks dat wordt het nooit saai. Ook al weet je dat het boek, dat aanvangt bij de dood van vader, zal eindigen bij die van moeder, toch wil je weten hoe het evolueert. Hoe verder het boek vordert, hoe meer de humor plaatsmaakt voor tristesse echter. Het besef van vergankelijkheid komt bij Jay meer en meer naar boven drijven. Hij beseft ook steeds meer dat geen van haar zeven kinderen er ooit in geslaagd is zich aan hun moeder en hun kind-zijn te onttrekken en dat ze er nu de levenslust niet meer voor hebben.

“We waren te oud, te onthutst en te uitgeput om helder na te denken. We hadden hulp nodig nu we moeder moesten begraven.”

Wat minder herhaling had het boek nog beter gemaakt maar dat neemt niet weg dat Theroux met Moederland een nogal aparte maar wel onmiskenbare liefdesverklaring aan zijn moeder heeft geschreven.