Populariteit van populisme verklaard

De Tirannie van Verdienste is een buitengewoon actuele verhandeling over de vraag hoe een politiek te ontwikkelen die zich inzet voor het algemeen belang.

Vooropgesteld wordt dat de moderne westerse samenlevingen in beginsel - in meer of mindere mate - geordend zijn volgens de principes van de ‘meritocratie’: het streven naar gelijke kansen voor iedereen op het ontwikkelen - en verzilveren - van eigen talenten en vaardigheden, ongeacht afkomst, gender, religie of ras.
Sandel toont op overtuigende wijze aan dat de maatschappelijke keerzijde van deze natte amerikaanse droom een giftige politieke en financiële wig drijft tussen de hoogopgeleide liberale elite en de laagopgeleide onderklasse; tussen winnaars en verliezers.; tussen de zelfgenoegzame elite en de miskende en vernederde ‘deplorables’. Ziedaar de verklaring voor de populariteit van het populisme aan beide zijden van de grote plas.
Het populisme gedijt in het bijzonder in de afgelopen 10 jaar in verhoogd tempo in de slipstream van mondialisering, verlies van vaste banen en werkgelegenheid, migratie en toenemende extreme inkomensongelijkheid

Belangwekkend ook is dat Sandel aantoont dat de meritocratische wig niet geslagen is tussen ‘links’ en ‘rechts’; tussen Democraten en Conservatieven of tussen Groenen en Liberalen. De zelfvoldane hoogopgeleide meritocratische elite is alom tegenwoordig in de politiek.

De meritocratische filosofie is universeel aanwezig in de westerse gedachtenwereld, ook bij de laagopgeleiden. Wie wil immers niet geloven in de droom van de opwaartse mobiliteit. Vandaar dat zij zich niet gezien, miskend ja zelfs ten diepste vernederd voelen als hopeloze verliezers van diezelfde filosofie.

Enkele citaten:
“Ze (de liberale elite) hebben niet in de gaten dat de opschudding waarvan we nu getuige zijn een politieke reactie vormt op een politiek falen van historische proporties.”
“De neiging van mensen om de wereld te bekijken door de lens van onze idealen en verwachtingen maakt duidelijk dat de meritocratische belofte demoraliserend en zelfs vernederend kan zijn voor kiezers uit de arbeiders- en middenklasse.”
“De meritocratische hoogmoed van de elites ondermijnt de waardigheid van werk en bevordert ressentiment tegen de hoogopgeleide elites.”

Het meritocratische gedachtengoed ziet zich geconfronteerd met een duivels catch 22 dilemma. Het streven naar gelijke kansen voor iedereen leidt in de praktijk tot ongelijke uitkomsten zowel in termen van kansen als van revenuen. De reflexmatige politieke reactie is nóg meer ‘gelijke’ kansen creëren in de vorm van onderwijs, bestrijding van discriminatie op basis van geslacht, ras, afkomst of religie. Met nóg meer teleurgestelde verliezers als onvermijdelijk gevolg.

Het boek gaat niet alleen over de tirannie van de verdienste, maar fileert ook het begrip ‘persoonlijke verdienste op grond van intelligentie, inzet of talent’ tot op het naakte bot. Sandel houdt een vurig pleidooi voor herwaardering van wat wij inmiddels als essentiële beroepen zijn gaan benoemen. In extremo: de vuilnisman levert een gelijkwaardige bijdrage aan de samenleving als de huisarts.

De filosofie van de meritocratie is aantrekkelijk: ze pretendeert gelijke kansen te bieden voor iedereen ongeacht afkomst, gender, ras, opdat niet de rijksten en de machtigsten maar de besten mogen winnen en is in oorsprong en op het eerste gezicht een nastrevenswaardige utopie.

Twee fundamentele bezwaren:
1 Een geperfectioneerd functionerende meritocratie leidt niet tot een rechtvaardiger samenleving. Het meritocratisch ideaal is geen oplossing voor het probleem van ongelijkheid, het is een rechtvaardiging van die ongelijkheid. Zo is talent geen verdienste maar een kwestie van geluk en is de waardering van talent plaats en tijd gebonden en dus evenmin een kwestie van persoonlijke verdienste. Inkomensongelijkheid als gevolg van natuurlijke talenten is niet rechtvaardiger dan ongelijkheid die het gevolg is van klassenverschillen.
2 Zelfs een eerlijke meritocratie levert geen goede samenleving op. Hoogmoed en angsten onder de winnaars en afgunst en vernedering onder de verliezers tasten het algemeen welzijn aan, leidend tot populistische revolte tegen de meritocratische elite.

Net als andere utopieën stevent de meritocratie schijnbaar onafwendbaar af op een huiveringwekkende distopie.

Als meritocratie de kern van het huidige maatschappelijk probleem vormt, wat is dan de oplossing? Enkele suggesties:
1 toegang tot universiteiten loten bij gelijke geschiktheid (VS)
2 stimuleer beroeps- en technisch onderwijs
3 stimuleer training en omscholing van arbeiders = actief arbeidsmarktbeleid
4 herwaardering van werksoorten; essentiële beroepen; maak tot middelpunt van politieke agenda
5 stimuleer moreel burgerschapsbesef (en inzicht in het mechanisme van de tirannie van verdienste)
6 herverdeling van inkomen, vermogen en erkenning
7 publiek debat over rechtvaardige en goede samenleving

Sandel is hoogleraar politieke filosofie aan de Harvard University, Cambridge Massachusetts, VS