Vernuftig en literair gruwelijk

Mensen vragen mij wel eens of ik ook nog tijd heb om te lezen. Literatuur bedoelen ze dan, want leestijd daarbuiten telt niet. Maar natuurlijk heb ik tijd om te lezen en anders maak ik er wel tijd voor. Vallen is als vliegen van Manon Uphoff las ik tijdens een uurtje surveilleren, bij de huisarts in de wachtkamer en in bed las ik het boek uit.

Eerst mag je weten dat ik hou van het werk van Uphoff. Haar verhalenwereld is sprookjesachtig mooi en naar (zoals sprookjes en mythen oorspronkelijk ook zijn). Ze is de taal machtig als geen ander. Als je nog nooit iets van haar hebt gelezen, zou ik eerst Koudvuur lezen, als opstapje naar Vallen is als vliegen. Het is hetzelfde gezin, maar in haar laatste roman wordt veel meer geopenbaard aan de lezer en daarvoor heeft Uphoff het ultieme in de taal nodig gehad.

Want: hoe schrijf je over een pijnlijk verleden? Hoe schrijf je over seksueel geweld? ‘Ik wilde dit verhaal niet vertellen,’ staat op de eerste bladzijde al te lezen. En in het motto waarschuwt Faust ons: ”t Is gruwelijk wat je te zien zult krijgen.’ En dat is het ook. Maar het gaat de schrijver hier niet om de gruwelijkheden, niet om het horroreffect bij de lezer; ik zou eerder zeggen dat ze met een verfijnd taalspel verzacht wat desondanks afschrikwekkend blijft. En dat past ook bij de ambigue blik op het verleden; want het misbruik van de vader was een spel van geweld en koesteren, het verleden is een mist waarin nachtmerries en pijn opduiken naast andere, letterlijk suikerzoete herinneringen (‘de van suiker knisperende slagroom op de klopper’). In het terugblikken wordt steeds weer afgewogen wat die herinneringen naast elkaar waard zijn.

'Laat me nu opnieuw door de spekkoek van de tijd snijden waarin al het bestaande, zich voordoende en voorgaande zo hecht wordt samengedrukt; er is geen andere manier.'

'Klamp een willekeurig mens aan over zijn kindertijd en de sluizen gaan open. Wat er dan allemaal niet naar buiten stroomt! Dieren zijn niet zo. Planten hoor je er nooit over. Insecten verpoppen zich en schudden geruisloos hun vel af. Geen cicade doet zijn beklag over de zeven of veertien jaren onder de zwarte grond.'

Verhalenwerelden (de Edda, de klassieke mythologie) en uitweidingen over de dierenwereld of encyclopedische informatie krijgen een plek om het misbruik een plek te geven. Het is de wereld van afleiding die een kind zoekt bij de gedwongen afleiding uit de kinderwereld. Wanneer de verteller beschrijft hoe HEHH (de vader, de dader in een vierletterige afkorting) zijn zaad stort ‘in de mond van een achtjarige en de rest in een zakdoek’ en dit letterlijk herhaalt voor een tien- en twaalfjarige, dan lijkt het een bezwerende formule om het kwaad te benoemen, de zich herhalende geschiedenis van het kwaad. Wanneer de verteller direct daarna uitweidt over die zakdoek, dan is er de afleiding die tegelijkertijd de herinnering geconcentreerd vasthoudt.

'Herenzakdoeken van 100 procent katoen in witte of lichtblauwe uniestof, 40 bij 40 centimeter, met staalgrijze of indigo strepen en een smal zoompje… wie kent of gebruikt ze niet?'

Deze vernuftige, literaire aanpak doet ook weer denken aan horrorfilms waarin de spanning doelbewust wordt opgebouwd door ook af te leiden en weer terug te brengen bij het gruwelijke. Zoals ik al zei, het voelt absoluut niet als het najagen van dat effect, maar het effect bij de lezer is er wel, zoals in horrorfilms: je kan er goed misselijk van worden.

Een ontzettend knappe auteur, die Uphoff. Maak er tijd voor.