Vurrukkulluk: “Nu is het welletjes”

Dit boek krijgt 5 sterren van me. Met gemak. Ik las en herlas het met veel plezier en iedereen die graag leest, beveel ik het van harte aan. Er is wel een voorbehoud; een nogal groot voorbehoud. Aan het einde van mijn recensie kom ik daar op terug.
Twee en een half jaar geleden las ik deze ultieme klassieker – in 1959 uitgegeven door Het Spectrum – pas voor het eerst. Aan het herlezen ten behoeve van deze recensie beleefde ik nog meer plezier dan aan die eerste lezing: ongeveer op elke derde bladzijde zat ik te schaterlachen.
Daarnaast raakte ik nu nog meer onder de indruk van het genie van de schrijver. Helemaal van het feit dat Dostojewski dit boek al in 1867 schreef (hij begon er aan in 1865, het verscheen in 1866 eerst in 12 afleveringen in een maandblad).
Ten behoeve van deze recensie las ik ook nog wat teksten óver boek en auteur. Daardoor kwam ik ook diep onder de indruk van de geestelijke veerkracht en de integriteit waarover de auteur beschikt moet hebben: hij schreef het na 10 jaar strafkamp en moet (evengoed) niets hebben van nihilisme en revolutieromantiek. Een kop in het dagblad Trouw waarin hij wordt aangeduid als ‘boosaardige mysticus’ (25 mei 2002) vervult me dan ook echt met walging.
Mijn lachen had overigens niets te maken met die genialiteit, integriteit of veerkracht: dat was volledig te danken aan het archaïsche, en vaak absurd afstandelijke taalgebruik. Op meerdere plaatsen zegt iemand: ‘Wilt u oprukken?” wanneer hij “Rot op!” bedoelt. Geen van drieën – schrijver, personage noch vertaler – bedoelde dat humoristisch. Sowieso is dat uit elkaar houden van het ‘aandeel’ van die drie best lastig. Soms is dat niet moeilijk. Bijvoorbeeld in de volstrekt afstandelijke beschrijving van de inadequate mechaniek van de reactie van een vrouw die aangevallen wordt met een bijl. Daar is duidelijk dat de schrijver zich uitdrukt als het personage die dat waarneemt.

Elke roman heeft wel iets autobiografisch’, zeker elke roman van niveau. Het was grappig om pas achteraf – na het lezen en herlezen van het boek bedoel ik – erachter te komen dat Dostojewski in eerste instantie ‘Schuld en Boete’ schreef in de ik-vorm. Het is niet moeilijk te raden waarom hij daar weer van afstapte: de autobiografische component zit niet, zeker niet uitsluitend, in de afschuwelijke hoofdpersoon. De persoonlijkheid van deze Raskoljinikow doet denken aan wat we tegenwoordig aanduiden als psychopaat. Alleen: het verhaal kan ook gelezen worden alsof hij last heeft van een lichamelijke aandoening die van hem – op het ene moment sterker dan het andere – een psychopaat maakt. Hij hallucineert en hij denkt zelf na over zijn geestelijke gesteldheid. Bij echte psychopaten is dat niet het geval. De beschrijving van die gedachten maakt trouwens een groot deel uit van de tekst. Het is een beetje flauw, maar ik kan het niet laten om dat gegeven af te zetten tegen het oppervlakkige advies dat beginnende schrijvers tegenwoordig krijgen: “show don’t tell”; aan Dostojewski zou het niet besteed zijn. Zo leest Raskoljinikow – zonder onderbreking van welke aard dan ook – een brief van zijn moeder die circa 4000 woorden lang is!
Een zinnetje als “aan het tafeltje zat een student die hij absoluut niet kende”: ik vind het schitterend, maar het zou vandaag de dag door weinig uitgevers geaccepteerd worden, vermoed ik. Of: “‘Neemt u me niet kwalijk, maar ik ben nu eenmaal niet zo scherpzinnig,’ viel Razoemichin hem op scherpe toon in de rede.”
Die Razoemichin is de vriend van Raskoljinikow en zijn absolute tegendeel: hij luistert naar zijn hart zou men in de twintigste eeuw zeggen. Naar zijn onderbuik, in de eenentwintigste. Hun vriendschap is volstrekt eenrichtingsverkeer. Even voorbij de helft van het boek wordt Razoemichin zelfs boos op zijn vriend omdat die niet goed voor zichzelf zorgt. Twee bladzijden verderop geeft hij vervolgens een schitterende analyse/beschrijving van geniale gekken, of zoals ik ze liever noem: overbegaafden.
Raskoljinikow wordt omgekeerd nergens echt boos op Razoemichin. Daarvoor is zijn minachting voor hem – en eigenlijk voor elke man waar hij niet bang voor is – te groot. Tegen het einde van het boek wekt de psychopaat zelfs opzettelijk de woede op van zijn mede-student wanneer ze samen op bezoek gaan bij een van zijn twee tegenspelers: Porfiri. Hij leidt daardoor niet alleen de aandacht af van die tegenspeler maar hij voelt zichzelf ook sterker dankzij het slagen van die manipulatie van Razoemichin. En dat is dan ook weer iets dat hij zo gepland heeft.
De ‘genialiteit’ van Raskoljinikow wordt even verderop terloops, maar overtuigend overklast door die van Porfiri. Ik kan het niet hard maken, maar het lijkt me tamelijk waarschijnlijk dat het beroemde televisie personage detective Columbo, gespeeld door de minzame Peter Falk, gebaseerd is op deze Porfiri. Ja, ‘Schuld en Boete’ is wat je noemt een klassieker. Volgens wikipedia is het maar liefst 18 keer verfilmd!
De tweede tegenspeler van de verknipte schurk is Pjotr: een relatief rijk man die Raskoljinikows zus ten huwelijk heeft gevraagd. Raskoljinikows strijd met hem heeft weinig te maken met zijn misdaden of geestesziekte maar vooral met politieke vraagstukken. Op blz 153 zet Pjotr kanttekeningen bij het gebod “heb lief”. Als hij dat opvolgde was het resultaat dat hij zijn kaftan in tweeën zou moeten scheuren en zijn naaste de helft geven, waarna ze allebei half naakt bleven. Er moeten meer kaftans komen van goede kwaliteit; men dient op de eerste plaats zichzelf lief te hebben. Hij parafraseert bij wijze van spreken Adam Smith – van die onzichtbare hand – en gaat in tegen de ideologieën van de nulsom-economie. Pjotr sluit af met het juweeltje: “ .. en de kaftan blijf heel …”. Die nuchterheid: extremistisch bijna.
De uitroep in de titel van deze recensie is van een politieagent die daarmee – met succes – twee vechtende mannen tot de orde roept. Het is gewoon volstrekt onmogelijk om het boek te lezen alsof je een tijdgenoot van de auteur bent. Laat staan het zo te beoordelen. Tegelijkertijd is de tekst zó actueel: op blz 265 lijkt het wel alsof het gaat over het regenteske gedrag van de leden van de hedendaagse Europese Commissie.
Met de juiste instelling is ‘Schuld en Boete’ puur leesgenot. Daarnaast kun je er enorm veel maatschappelijk relevante discussies aan ophangen.
Maar dan het voorbehoud.
Een van de meest verwarrende zaken aan dit werk van Dostojewski is dat er verschillende versies bestaan, en verschillende vertalingen. Andere versies – de meeste eigenlijk – hebben ook een andere titel: ‘Misdaad en straf’. Nog verwarrender is dat het erop lijkt dat de titel ‘Schuld en Boete’ beter bij díé versies hoort dan bij de kortere versie zonder epiloog, die ik las. Helemaal zeker ben ik daar niet van: ik ga af op wat ik daarover las en gezien heb door de Zweedse vertaling ‘Brott och straff' snel door te bladeren.
Om Dostojewsi’s werk echt goed te beoordelen zou jaren studie vergen. Ene Joseph Frank deed dat: hij besteedde enkele decennia van zijn werkzame leven aan het schrijven van een ‘definitieve’ duiding van het werk dat Dostojewski produceerde in een korter tijdsbestek.
Ik houd mijn hart vast voor een vertaling in modern Nederlands. Ik ben bang dat die zou gaan lijken op de moderne herschrijving van Marry Poppins: met een vegetarische Native-American en een bont-hatende Inuit (Zie H 7 van ‘The death of the Grown-Up, door Diana West).
In de hier besproken versie van ‘Schuld en Boete’ zelf is daar geen sprake van, voor zover ik kan beoordelen. De achterflap – ook in onwezenlijk ouderwets Nederlands – hint echter al wel in die richting. De anonieme auteur daarvan schrijft over de indruk die Dostojewski’s ‘grillige, heerszuchtige en gesloten vader heeft nagelaten’ en zelfs over ‘het verrichten van zijn taak’, waarmee hij of zij doelt op ‘het scheppen van een oeuvre dat …’.