Een televisieserie is geen boek

Tien jaar na De weg naar Mekka deed Jan Leyers (1958), muzikant, tv-maker en schrijver zijn reis nog eens over maar dan in Europa. Voor zijn televisieserie sprak hij oude, nieuw bekeerde en ex-moslims, kenners en de man en vrouw in de straat aan. In 2017 doorkruiste hij hiervoor met zijn crew Bosnië, Hongarije, Oostenrijk, Frankrijk, Engeland, Zweden, Denemarken, Duitsland en Nederland om tenslotte te eindigen in België. Opnieuw verwerkte hij zijn dagboekaantekeningen ook tot een boek, dat zich trouwens perfect los laat lezen van de reeks die nog vorig jaar werd uitgezonden door zowel Canvas als de VPRO. Hij stelde vragen over thema’s als de man-vrouwverhouding, de hoofddoekenkwestie, de vluchtelingenproblematiek, democratie, de houding tegenover hun godsdienst, etc. Zijn vraagstelling is of er een ‘Europese verlichte islam’ bestaat of zou kunnen ontstaan die meer in lijn ligt met de ‘westerse, verlichte en seculiere maatschappij’. En of moslims dit zelf wel willen. Daarnaast zocht hij uit of het alom heersende wantrouwen tegen de islam te overwinnen is.

Door het concept van de televisiereeks volgt het boek wel hetzelfde stramien waardoor er een vrij repetitieve verteltrant ontstaat en er weinig tot geen verrassingen in het boek zitten, en er tevens een aantal bevindingen van de auteur regelmatig herhaald worden. Bij aankomst op een bepaalde plek interviewt Leyers een aantal personen, ofwel op afspraak ofwel spontaan in verschillende gelegenheden, en dan stelt hij telkens dezelfde soort vragen. Bij de ene Iraanse ex-moslimactiviste komt daar dan kritiek op de wereldwijde moslimgemeenschap, en dan zijn er weer andere meer gematigde moslims die haar daarin tegen spreken. Een Zweedse maatschappelijk assistente wordt bij het assisteren van vluchtelingen eerder naïef afgeschilderd. In Bosnië gaat hij mee op bedevaart met Bosnische moefti’s. In Denemarken interviewde hij de uiterst goed bewaakte Kurt Westergaard, die met zijn cartoons van de profeet Mohamed in 2016 de wereld in brand zette. Leyers is goed in luisteren, en vragen stellen waardoor zijn gesprekspartners op hun gemak zijn en best veel kwijt willen. Hij is geen harde journalist maar zoekt de menselijke verhalen op die zijn gesprekspartners maken tot wie ze zijn. Bovendien beschrijft hij in het boek op een aangename manier de lokale setting waarin de verschillende interviews plaatsvinden. Net zoals in interviews en gesprekken met hemzelf filosofeert hij graag en probeert hij naar oplossingen te zoeken voor de vraagstelling die hij het ganse boek met zich meedraagt.

Een belangrijke vraag is of al die geïnterviewden wel representatief zijn voor hun hele geloofsgemeenschap. Dat dit boek een fractie weergeeft van de opinies uit de moslimgemeenschap, is eigenlijk voor de hand liggend en zou niet tot verbazing mogen leiden. De conclusie van Leyers is uiteraard ook niet wereldschokkend, namelijk dat een meer verlichte islam niet van bovenaf kan worden opgelegd en dat nog vele stenen in het water verlegd zullen moeten om extreem moslimfundamentalisme te bestrijden.

Allah in Europa is een boeiend reisverslag dat de lezer doet nadenken, maar mocht Leyers een andere meer doorlopende verteltrant hebben gehanteerd dan voor zijn reportages met minder herhalingen, had hij misschien nog wat meer pit aan dit boek kunnen geven. Grappig is ook dat de redactie enkele typische ‘Noord-Nederlandse’ woorden in zijn reisverhaal moet hebben gesmokkeld, die hij zelf nooit in de mond zou nemen. Dat kan niet anders dan de Vlaamse lezer die hem kent opvallen, maar is uiteraard de auteur niet aan te wrijven.