Hoe ideologie de wetenschap verwoest

Wie Louise Fresco googelt, stuit op een haast eindeloos CV. Begonnen als wetenschapper met veldwerk rond plantenteelt en bodemkunde in meer dan 60 landen buiten Europa en Noord-Amerika, is ze nu voorzitter van de Raad van Bestuur bij Universiteit Wageningen. De lijst met haar nevenfuncties is net zo imponerend als haar lijst gepubliceerde boeken. Dit is haar nieuwste, en het is indrukwekkend.

Als je zonder voorkennis begint te lezen duurt het een tijdje voor je beseft welke wereld je bent ingestapt. We beginnen in het (Botanisch) Instituut in Leningrad, waar de directeur Nikolaj Ivanovitsj Vasilav een bevlogen wetenschapper is, maar ook een avonturier. Zijn eerste reis door de Pamir blijft hem altijd bij. Een reis in een gebied tussen Turkestan, India en het emiraat van Boechara, ook bekend als de ‘Voetheuvels van de Dood’, naar de reizigers die er nimmer van terugkeerden. Nikolaj wel, hij leeft op bij het doorkruisen van het ongerepte land, het vinden van soorten rogge, gerst, planten die deze droogte en kou kunnen weerstaan en snel rijp worden. Zulke planten heeft hij nodig voor het noordelijke en centrale deel van Rusland, om hongersnood te bestrijden.

Maar Vasilov dient ook zijn taken in het Instituut te vervullen: administratie, vergaderingen, discussies, medewerkers aansturen. Toch weet hij in de loop der jaren een ongekende collectie van zeldzame zaden aan te leggen. Zo zeldzaam dat zelfs als de Duitsers in WOII Leningrad uithongeren, niemand de Collectie gebruikt voor voedsel. Hij bouwt aan zijn droom: zaden kruisen en gewassen kweken die genoeg voedsel opleveren voor heel Rusland.

De wereldgeschiedenis zit hem daarbij ernstig in de weg. Het communisme rukt namelijk op en hij moet dulden dat zijn Instituut langzaam overgenomen wordt door andersdenkenden. De nieuwe machthebbers, met name een Stalinist genaamd Lysenko, geloven niet in de wetenschappelijke manier van zaden veredelen en zo in de loop van jaren resistentie opbouwen tegen kou en droogte. Dat kan eenvoudiger en vooral heel veel korter, weet Lysenko zeker. Vasilavs gezag wordt ondermijnd. Een hardhandige wisseling van de macht begint.

Louise Fresco levert een prachtprestatie. Ze bouwt het boek vakkundig op, beginnend bij de goede jaren van Vasilav en de successen die hij boekt. Listig zet ze al wel bovenin de hoofdstukken de tekst van – blijkt later – de verhoren die Vasilav later moest ondergaan. Dat wekt prima de doorleeslust op.

Fresco’s passie sluit bij deze geschiedenis naadloos als een handschoen aan. Dit verhaal laat zo duidelijk de verschillen zien tussen ‘echte’ en ‘pseudo’-wetenschap, dat het hieronder aangehaalde citaat uit het boek eigenlijk overbodig is. Het is commentaar van een echte wetenschapper op het mistige gedachtegoed van De Man van Staal:

'Wat valt er nog te zeggen als de ideologie zegeviert over de wetenschap? Als de wens niet alleen de vader van de gedachte is, maar leidt tot bevel en totale blindheid voor de gevolgen? Iedere plantkundige weet dat er in het Noord-Siberisch laagland geen bossen voorkomen… Het idee om juist daar een miljoen bomen te planten is zo absurd dat het enige tijd kost voor hij begrijpt waarop dit bevel gestoeld is. Stalin is niet tegen wetenschap, integendeel. Hij leest, naar men zegt, uitsluitend wetenschappelijke boeken … Maar hij houdt slechts van wetenschap die zijn ideeën schraagt. De staatsideologie moet zijn wil opleggen aan de natuur, nooit omgekeerd. De natuur moet net als de mensen worden onderworpen en daarom worden er bomen geplant in Siberië.'