Goede keuzes maken is nog niet zo simpel

Een boek van bescheiden omvang, dat is Mens/onmens, maar de hoge intellectuele dichtheid van de tekst doet die omvang snel vergeten. Formaat doet er niet toe: zoals bij de meeste goede boeken gaat het hier om de inhoud. Bas Heijne, huisfilosoof van verschillende dag- en weekperiodieken, scherpt in dit essay zijn geest aan de menselijke aard. Zoals bekend is die gevarieerd en in sommige gevallen ongrijpbaar, maar die wetenschap schrikt Heijne niet af. In dit essay beziet hij in gewone mensentaal onze hedendaagse obsessies met waarheid en identiteit. 

Om te beginnen: Heijnes betoog is soepel geschreven. Dat lijkt makkelijk, maar zoals Hemingway al stelde: ‘easy reading is hard writing.’ Respect daarom voor een tekst met actuele voorbeelden en sprekende vergelijkingen, die prettig leest – ook als de filosofische diepte wordt opgezocht. De geïnteresseerde leek zal op sommige punten wat moeite moeten doen om zijn betoog te doorgronden, maar persisteren is hier zeker de moeite waard. 

In het eerste van de drie delen waarin de tekst is opgedeeld, voert hij een vers in het collectieve geheugen liggend incident op: de brand van de Notre-Dame. Bij die brand in april 2019 is hij zelf, wonend in Parijs, aanwezig en kan de reacties van de andere Fransen peilen. Dit soort uit het leven gegrepen voorbeelden houden de tekst aantrekkelijk, nodigen uit om door te lezen en leggen dieper spittende onderwerpen beter uit. 

Later, via sociale media, wordt de brandweer als laks en onbekwaam neergezet. Of toch niet, melden diezelfde media weer later. Zo wisselt de opinie bijna per dag van mening. Nieuwe theorieën over de restauratie komen naar boven, voor elk wat wils, en je zult als onschuldige burger de keuze moeten maken wat je wilt geloven, elk moment van elke dag. Dat is het hedendaagse dilemma. Met alle informatie die op je afkomt – trollenlegers, fake news, politieke propaganda, twittererupties – hoe maak je die keus? Wat is waar? En wat geloof je? 

Een citaat van de baas van de Russische propagandazender Russia Today over een haatbanaan laat zien hoe cynisch de waarheid kan zijn: 

‘Er is altijd een Russische invalshoek. Neem een banaan. Voor de een is het voedsel. Voor de ander is het een wapen. Voor een racist is het iets waar je een zwarte mee kunt pesten.’ 

Waarop Heijne betoogt: 

‘Wát de banaan betekent, is afhankelijk van de situatie waarin die banaan “beleefd” wordt – als lekkernij, als iets gezonds uit de Schijf van Vijf, als racistisch symbool. Wanneer je die laatste betekenis kwalijk en kwetsend vindt en ertegen in wil gaan, heeft het geen enkele zin met de biologische feiten over die banaan aan te komen… 

Anders gezegd, de "objectieve" banaan staat niet tegenover de "subjectieve" banaan. De "objectieve", feitelijke beschrijving van de banaan bevindt zich in een ander domein, zonder raakvlak met de denigrerende, kwetsende betekenis van de banaan. Het is op geen enkele manier een afdoende weerlegging van het bestaan van de haatbanaan.'

Met deze vaststellingen kan hij in het tweede deel dieper ingaan op de (politieke) krachten die heersen, het oprukkende populisme, de haat tegen de elite en de aantrekkingskracht van het horen bij een groep. Welke groep dan ook. 

In het derde deel komen de idealen van de aloude Verlichting aan bod. Zijn ze nog aard- en nagelvast? Welke waarde hebben de neo-linksen tegenwoordig, of de oud-rechtse rakkers? Wat betekent de Trumpiaanse olifantindeporseleinkast-politiek voor de VS? En het oprukkende nationaal populisme voor de wereld? Heijne laat er met indrukwekkende eruditie zijn licht over schijnen. Als besluit filosofeert hij over het mensbeeld in deze tijd, en geeft zijn eigen overtuigingen ter overdenking. Een waarde(n)vol essay.