Kost zweetdruppels, maar loont de moeite

Zelden heb ik een boek gelezen waar ik zo heen en weer ging tussen geïrriteerde verveling, gekweld onbegrip van het type 'waar GAAT dit heen!?!', bewondering, enthousiasme en vervoering. Typisch een boek dat zweetdruppels kost en onderweg lezers kwijtraakt: jullie zijn dus gewaarschuwd. Tevens een boek met passages die ik wijdlopig vond, of die ik gewoon te lang vond volharden in naargeestig gezeur, of die ik gewoon niet begreep. Maar ook een geweldig origineel boek, een geniaal experiment, en vol passages die mij helemaal meesleepten. Sowieso raad ik iedereen aan om eerst het nawoord te lezen, want dat geeft best de nodige essentiele achtergrondinfo. En ook om gewoon door te gaan als je even iets niet begrijpt. Helaas denk ik dat het boek nooit helemaal kan landen bij iemand die, zoals ik, niet helemaal - of helemaal niet- alle ins en outs kent van de Turkse maatschappij en de Turkse literaire conventies van Atays tijd. Maar dan nog blijft er voor liefhebbers van experimentele en onconventionele literatuur veel te genieten over.

De plot is simpel: Turgut vraagt zich af waarom vriend Selim zelfmoord gepleegd heeft en doet onderzoek, dat ook meer en meer zelfonderzoek wordt en onderzoek naar de onmogelijkheid om een echt authentieke identiteit te hebben en om echt oprecht aandacht te hebben voor de ander. Zowel het 'ik' als het ik van de ander is immers onkenbaar, en worden totaal miskend door de al te afgesleten woorden en de al te afgesleten conventies die we allemaal volgen. We worden allemaal tot karikatuur gemaakt door onze woorden en gewoontes, en daardoor is elk medemenselijk contact en elke introspectie van meet af aan een totale travestie. Selim wanhoopt zo daaraan dat hij zelfmoord pleegt, Turgut doorgrondt dat niet maar voelt wel analoge wanhoop en ontvlucht de conventionele wereld.

Maar ja, om die simpele plot gaat het niet: het gaat om de bonte veelheid aan stijlen waarin daarover wordt verteld. Zoals bijvoorbeeld de gedichten van Selim met ellenlang commentaar daarop van een vriend van hem, commentaar dat weer verhalen in verhalen in verhalen bevat. Of een ellenlange monoloog zonder interpunctie van de vriending van Selim over de periode vlak voor Selims zelfmoord, waarbij die wanhopige (en prachtig geschreven) monoloog ineens overgaat in een volkomen hilarische en burleske dialoog (nog steeds zonder interpunctie), die weer in een tragische monoloog overgaat. Of ook de diverse dialogen binnen Turguts hoofd met Selim, en met ene Olric, een soort innerlijk alter ego dat toch soms bijna een concreet personage lijkt. Of de Kafkaesk absurde passages over kantoren vol ondoorgrondelijke ambtenaren, ondoorzichtige dossiers, zoekgeraakte documenten en onbereikbare directeuren. Om het nog maar niet te hebben over de al even Kafkaeske dagboekpassages van Selim, die ineens overgaan in een even tragische als hilarische 'encyclopedie van de griplozen'. Om de zoveel pagina's wisselt het boek dus totaal van stijl, en binnen die passages (dus b.v. binnen de fictieve dagboeken of de stukken zonder interpunctie) wordt soms totaal van perspectief veranderd of van toon. Bovendien spreken de verschillende hoofdstukken elkaar ook inhoudelijk vaak flink tegen: de verschillende fragmenten zitten zelf vol dubbelzinnigheden, maar maken ook elkaar nog eens extra dubbelzinnig. Als lezer word je dus voortdurend op het verkeerde been gezet, en word je steeds met iets onverwachts geconfronteerd.

Dat vergt dus veel oplettendheid en doorzettingsvermogen. Maar ik vond die voortdurende stijlwisselingen wel heel inspirerend. Ten eerste omdat ik het knap vind dat iemand dat kan, en aantoont dat het überhaupt mogelijk is om zoveel verschillende stijlen te combineren in een enkel boek. Ten tweede omdat een dergelijke veelstemmige roman ook wel erg rijk is, veel rijker en verrassender dan een boek waarin gewoon een verhaal strak in een en dezelfde stijl wordt verteld. Ten derde omdat naar mijn smaak er op originele gebruik wordt gemaakt van bekende (en door mij bewonderde) voorbeelden: de lange passages zonder interpunctie zijn bijvoorbeeld een duidelijke knipoog naar de innerlijke monoloog aan het einde van Ulysses, maar zijn ook heel anders van toon en inhoud. Er wordt dus verwezen naar Joyce, maar wel op een manier die iets aan Joyce toevoegt. En de gedichten van Selim (plus het commentaar erop van zijn vriend) verwijzen duidelijk naar Nabokov (Pale Fire), maar zijn veel en veel meer dan alleen maar een slaafse Nabokov-imitatie. Dat soort dingen vind ik leuk: iemand die gebruik maakt van auteurs die ik mooi vind, en daar nog iets origineels mee doet ook.

Maar ik vind al die stijlwisselingen vooral zo inspirerend omdat ze m.i. mooi gemotiveerd zijn door de thematiek van dit boek. Zowel Selim als Turgut wanhopen, zoals gezegd, omdat hun identiteit en hun pogingen tot medemenselijk contact worden gefnuikt door de platheid van taal en conventies. Het hele boek draait om hun worsteling daarmee en om hun pogingen aan de druk van die conventies te ontsnappen. Welnu, hun lukt het misschien niet of niet helemaal. Maar Oguz Atay komt een heel eind, omdat hij dit boek zo totaal onconventioneel heeft opgezet. Het boek is immers in zoveel verschillende stijlen geschreven dat het aan alle labels ontsnapt. Selim en Turgut mogen dan vinden dat de taal hun 'ik' te veel versimpelt, maar Oguz Atay maakt in zijn roman van hun ik een totaal ongrijpbaar en meerduidig raadsel dat aan alle versimpelingen en conventies ontsnapt. Selim en Turgut worden dankzij Atays taal volkomen pluriform en ondefinieerbaar, en dat is precies wat ze wilden. Goed, dat maakt het boek ook wel erg ingewikkeld, en zoals gezegd kostte mij dat flink wat zweetdruppels, en sommige passages (vooral die over de wanhoop van Selim of Turgut) duurden mij te lang. Maar dat verzinkt allemaal in het niet bij mijn bewondering voor de veelstijligheid en meerstemmigheid van dit boek. Dus uiteindelijk heb ik het jubelend en juichend uitgelezen.