Weemoedig, intrigerend en ontroerend verhaal van een "artificial friend"
De ik- figuur en hoofdpersoon is Klara, een "AF". Heel geleidelijk aan ontdekken we dat die afkorting staat voor "Artifical Friend", en dat we dus te maken hebben met een soort vrouwelijke androïde of robot die gefabriceerd is om tijdelijk het gezelschap te zijn van een kind. Klara is net zo beminnelijk en zonder ego als de butler Stevens in "The remains of the day". Ook is zij net zo kinderlijk- naïef als Kathy H., de ik- figuur in "Never let me go": Kathy is een kloon die niet helemaal doorgrondt of wil doorgronden hoezeer zij als een wegwerpproduct in de wereld is gezet, en Klara ziet op vergelijkbare wijze niets vreemds in het feit dat ze als een soort tijdelijk speeltje in de wereld is gezet, als een "friend" die veel trekken heeft van een mens maar die nooit als een echt mens zal worden behandeld. Op meerdere momenten in het verhaal offert zij zich dan ook op, zonder enig innerlijk protest of verdriet, want dat is nou eenmaal haar taak als "artificial friend". En dat ze - zoals elk fabricaat- ooit zal worden afgedankt leidt nooit tot prangend besef vol ach en wee. Integendeel: ze accepteert alles met de blijmoedigheid van een kind, en ook met een opmerkelijke sereniteit en waardigheid. Dat is behoorlijk navrant: je leeft als lezer een boek lang mee met een ik- figuur die zich haar pijnlijke en ongelofelijk onrechtvaardige lot niet bewust is, en dat snijdt behoorlijk in je ziel. Het is tegelijk ook heel ontroerend: die kinderlijk open blik en die serene aanvaarding dwingen namelijk ook bewondering af, in elk geval bij mij. Kortom: Ishiguro slaagt erin om een androïde te creëren die mij in de ziel snijdt en mij ontroert met haar verhaal. Dat is toch kunstig, of niet soms?
Intrigerend is bovendien hoe je als lezer, door het perspectief van Klara te volgen, heel geleidelijk aan de contouren begint te zien van een wereld die lijkt op de onze maar op moeilijk definieerbare wijze net anders is dan de onze. De woordkeus van Klara is een beetje vreemd, anders dan die van ons mensen. Daardoor worden gewone zaken op net iets andere wijze door haar belicht, en gaan we als lezer ook net iets anders naar die zaken kijken: kinderfeestjes zijn ineens minder gewoon en onschuldig, ouder- kind relaties lijken ineens minder vertrouwd en meer ambivalent. Maar het lijkt in mijn beleving net alsof Klara, door anders en met opener kinderblik te kijken dan wij, ook de ongewoonheid der dingen beter ziet dan wij. Ook al beseft ze dat zelf niet, want zulk besef hoort niet bij haar kinderlijke blik. Klara heeft bovendien, onder andere omdat zij als AF draait op zonne-energie, een bijna kinderlijk geloof in de helende en bijna goddelijke kracht van de Zon (door haar altijd met een Hoofdletter benoemd). Daardoor doet ze dingen die in onze ogen ongemotiveerd zijn, irrationeel, ongefundeerd. Maar de onderliggende hoop, en het bijna religieuze verlangen naar een Goddelijke Zon die al het onrecht repareert, is dan wel weer herkenbaar en ontroerend. Ook ziet Klara de wereld soms behoorlijk gefragmenteerd, vooral als ze tijdelijk mechanisch even wat minder functioneert: in plaats van dat ene homogene beeld dat wij als mensen zien, ziet zij een heterogene veelheid van "boxes" die geen eenheid wil worden. Maar die fragmentatie is meer dan een mechanische eigenaardigheid: de taferelen die Klara ziet zijn soms behoorlijk dubbelzinnig en vol gevoelsambivalenties, en dat wordt tamelijk raak getroffen door haar fragmenterende en haperende perspectief.
Bovendien, de wereld die Klara ziet IS ook een andere dan de onze, hoewel tegelijk toch verontrustend herkenbaar. Het is een enigszins dystopische wereld, in een ongedefinieerde toekomst en een niet bij naam genoemde regio. Die wel ergens in de VS lijkt te liggen, maar helemaal duidelijk is dat niet. Wel duidelijk is dat het gaat om een wereld waarin "Artificial Friends" normaal zijn, en waarin veel arbeidsplaatsen door robots zijn overgenomen. Een wereld ook waarin veel kinderen "lifted" zijn, en dat die kinderen en hun ouders vrij smalend aankijken tegen kinderen die dat niet zijn. Heel langzaam besef je als lezer dat het bij "lifted" gaat om genetische modificatie, die ook niet zonder risico is. Dat alles gaat gepaard met uitstoting, zo te zien: mensen worden overtollig omdat hun talenten en werk door robots overbodig worden gemaakt, en mensen die niet "lifted" zijn kunnen het qua scholing en arbeidsmarkt wel vergeten. Maar ook die misstanden-en ook de protesten van degenen die deze misstanden niet accepteren- zie je alleen maar door de licht vervreemdende, en alles accepterende open kinderblik van Klara. Je ziet alleen de contouren, niet het precieze hoe en waarom. Maar die contouren zijn verontrustend genoeg. Te meer omdat ze mij nogal doen mijmeren over de wereld waarin we nu leven: is ook onze moderne wereld niet vol van mechanismen van uitsluiting, zorgt ook de rat race van onze maatschappij niet voor een tweedeling van succesvolle mensen en mensen die zogenaamd "overtollig" zijn?
In deze, vreemd- dystopische maar voor mij toch verontrustend herkenbare wereld ontvouwt zich dus, tergend traag vaak maar voor mij toch meeslepend, het verhaal. Een verhaal dat vooral draait om de relatie tussen Klara, en de levensbedreigend zieke Josie die haar als "AF" heeft gekocht. Ik ga de plot niet samenvatten, want dat zou jammer zijn van alle verrassingen die er ondanks alle traagheid wel degelijk zijn. Maar intrigerend is bijvoorbeeld hoe Josie soms veel verschillende personen tegelijk lijkt te zijn, omdat zij om sociale redenen in verschillende situaties een geheel andere rol aanneemt. Wat is dan de kern van haar "ik"? En in hoeverre is die kern anders en "echter" dan bij Klara, dus de androïde met een geprogrammeerde set van gedachten en gevoelens? Is het "ik" van een mens wel meer dan een algoritme van gedragingen, rollen, emoties? En is de vriendschap tussen Josie en haar "artificial friend" Klara anders dan een vriendschap van mens tot mens? Klara is als "friend" niet alleen "artificial" omdat ze gefabriceerd is, maar ook omdat ze een substituut is die een leegte moet vullen in het leven van Josie. Maar is dat in sommige "normale" vriendschappen of sociale relaties niet ook het geval? Bovendien zijn de menselijke relaties in "Klara and the Sun" van leegte en voorlopigheid doordesemd. Josie woont alleen met haar moeder op een leeg platteland. Met als enige vriendje ene Rick, een jongen die "unlifted" en enigszins onaangepast is, en die alleen woont met zijn ook nogal onaangepaste moeder. Soms lijkt het alsof Josie de enige is die de leegte in het leven van haar moeder kan vullen. Soms lijkt het zelfs alsof Klara die leegte voor de moeder zal moeten gaan vullen, zodra Josie zou overlijden. Met enige onrust en vertwijfeling wordt zelfs de vraag gesteld of Josie, als zij zou overlijden, misschien vervangbaar zou kunnen zijn door een goed gefabriceerde replica. Het lijkt soms zelfs wel alsof ook echte mensen in deze roman vaak niets meer voor elkaar kunnen zijn dan elkaars "artificial friend". En dat ook nog alleen maar op heel voorlopige wijze: Klara zelf is geproduceerd als heel tijdelijk hulpstuk, de ontroerende puberliefde tussen Josie en Nick is na hun kindertijd onherroepelijk verdwenen, en ook de andere broze relaties of vriendschappen houden in deze roman gewoon zomaar op te bestaan.
"Klara and the Sun" nodigt dus uit tot veel verschillende treurige mijmeringen, en tot diverse pijnlijke vragen. Vooral droevig is hoe verweesd en geïsoleerd alle personages zijn, hoe eenzaam zij dwalen in de leegte van de wereld, hoe overtollig iedereen is. Niet alleen Klara, maar ook Josie, Rick, hun beide moeders en diverse anderen. En het is dan even ontroerend als schrijnend om al die verweesde leegte te zien vanuit Klara's zo kinderlijke perspectief. Tegelijk geeft die kinderlijkheid ook een bepaalde onbevangenheid en hoop. Op een moment dat niemand nog hoopt op herstel van Josie zegt Klara: "Even so, I believe there's still hope. I believe help might come frome a place adults haven't yet considered". Die hoop is vanuit volwassen perspectief ongefundeerd, maar hij overtuigt niettemin wel. Misschien juist omdat hij zo kinderlijk is, en een onbevangen naïveteit laat zien die wij als volwassenen zo node missen. De liefde tussen Nick en Josie eindigt zodra hun kindertijd eindigt. en is dus onbestaanbaar in de volwassen wereld: in hun kinderwereld was die liefde niettemin echt, en daarom is hij - zo zegt Nick- ook later nog steeds geen leugen. Ook de relatie tussen Josie en AF Klara zal ophouden zodra Josie volwassen is, of zodra ze overlijdt, maar het is gedurende die korte tijd wel een ontroerende vriendschap ondanks alle pijnlijke momenten. Bovendien, alles wat Klara ons als lezer laat zien is intens treurig en somber, maar we zien het wel door de onbevangen en alles accepterende ogen van een kind. En die open blik ontroert door zijn openheid. Ondanks dat het de blik is van een AF, een wegwerpproduct, een namaaksel van een mens, een substituut van een vriend.
Precies dat laatste is bovendien een van de intrigerendste dubbelzinnigheden van het hele boek: "Klara and the Sun" nodigt de lezer aan de ene kant uit tot de verontrustende gedachte dat ook ons eigen ik niks meer is dan een gefabriceerd of fabriceerbaar logaritme, terwijl het boek tegelijk uitnodigt tot ontroerde empathie voor het innerlijk leven van een androïde. En bij die empathie kun je dan ook weer vragen stellen, maar je kunt het bestaan ervan volgens mij ook zien als reden tot hoop. Op enig moment zegt Klara: "Mr Capaldi believed there was nothing special inside Josie that couldn't be continued. He told the Mother he'd searched and searched and found nothing like that. But I believe now he was searching in the wrong place. There was something very special, but it wasn't inside Josie. It was inside those who loved her". Misschien een naïef- kinderlijke gedachte. Maar wel een hoopgevende. En misschien gaat een vergelijkbare hoopgevende gedachte ook op voor de roman als geheel. Want heeft ook Klara, althans in onze ogen, niet "something very special", maar dan "inside those who loved her"? En hoort ook de lezer niet bij die laatste groep? Is het dus niet hoopgevend dat je als lezer ontroerd kunt worden door het verhaal van een "artificial friend", hoe "artificial" zij ook is? Is het met andere woorden niet hoopgevend dat zelfs een androïde "something very special" kan zijn, "inside" de lezers van "Klara and the Sun"? Deze roman is zonder meer intrigerend door alle verontrustende vragen die hij oproept, en treurig door alle sombere mijmeringen over de leegte van de wereld en van de mens. Maar de roman is ook ontroerend, en precies daardoor geeft hij mij ook hoop.
Reageer op deze recensie
Meer recensies van Nico van der Sijde
Gesponsord
Wanneer zijn ploeg vastloopt door een reusachtig bot, gaat Boer Boris samen met Berend en Sam op onderzoek uit. Van welk dier zou dit bot kunnen zijn? Een cavia? Een marmot?
Marie zit op de beste school van de wereld met de allerliefste juf. Als haar klas uitgenodigd wordt om een week te ruilen met een andere klas, logeert Marie zelfs in een villa met zwembad en paarden.
De TikToks die geheimen van leerlingen én docenten onthullen, zijn enorm populair op Lauries school. Maar is het wel echt ongeluk als een meisje uit een van de sappigste TikToks om het leven komt?
Met zeven sleutels kan een bont gezelschap reizigers de schat van de meedogenloze Roverkoning in handen krijgen, als ze langs de zeven bewakers kunnen komen.
Noura leeft met een groot geheim – haar moeder mag absoluut niet ontdekken dat ze bij volle maan in een weerwolf verandert. En dan is er nog dat andere grote geheim ...
Als het afbrokkelende gebouw van Brams middelbare school wordt gesloten, moet hij ergens anders heen dan zijn beste vriend, Theo Thorbecke. Kunnen ze de school nog redden?
De kikkertjes maken weer met veel plezier en humor hun stripboeken. Met hun opbrengsten kunnen ze snoep kopen. Of kunnen ze het beter samen aan iets anders besteden?
Waakgorgel Jukko vertelt de Waakgorgeltjes-in-Opleiding en Melle dat er boven de poolcirkel een groot leger Brutelaars oprukt. De verdedigende Gorgels vallen allemaal in slaap.
Drie tieners bekennen de moord op Mirza. Alle drie hebben ze een motief, maar slechts een van hen is de dader. Wie viel Mirza aan op het feest? Wie is de mystery guest?
Er is een landelijke internetstoring en nu kunnen Quinn en Aaron geen huiswerk maken. Ze moeten een voldoende halen, anders moeten ze stoppen met hun videokanaal.
Een ode aan de allesoverstijgende kracht van vrouwenvriendschap en een intiem portret dat een nooit eerder getoonde kant van Marilyn Monroe laat zien.
Als haar vader haar herinneringen vertelt die niet rijmen met de geschiedenis zoals zij die kent, gaat Olga twijfelen over haar achtergrond.
Dit is het sensationele verslag van hoe Red Bull luidruchtig de Formule 1-wereld instapte en steeds succesvoller werd om uiteindelijk de sport te domineren met Max Verstappen.
Twee advocaten, de een wit, de ander zwart, proberen hun ten onrechte beschuldigde zwarte verdachte van de doodstraf te redden.
Tijdens een roerige debatavond aan de universiteit in Kiev verklaart Dani's jeugdvriend Pavel dat het socialisme dood is. Wanneer Pavel vervolgens verdwijnt, gaat Dani naar hem op zoek.
Journalist Gina deed jarenlang verslag van oorlogen over de hele wereld, maar sinds kort is ze correspondent in Rome. Na een zwoele zomeravond belandt ze in bed met haar jeugdvriend Okke.
Wanneer Poppy anonieme brieven ontvangt, betrokken is bij een ongeval en verrast wordt door een groot geldbedrag, wordt haar veerkracht zwaar op de proef gesteld.
Schrijfster Keet ontdekt dat de eigenaresse van een sjofele strandtent waar ze graag komt, illegaal onderdak biedt aan een groepje jongeren.
Bruce Cable, de extravagante boekhandelaar die zijn winkel bestiert op Camino Island, en de groep schrijvers die hij om zich heen heeft verzameld staan voor een nieuwe uitdaging.
Tanya, een Britse exchange student, komt een jaar lang in het gezin van Natalie en Matt wonen in hun luxe huis in Los Angeles. Ze begint steeds meer te lijken op hun overleden dochter Anabel.
Wanneer haar buurvrouw Kira dood wordt aangetroffen denkt iedereen aan zelfmoord. Maar Nancy is ervan overtuigd dat er kwade opzet is.
Amsterdam, 1824. In de kinderkolonie heerst een hard regime van tucht en discipline. Samen maken Karel en Lize een plan: proberen te ontsnappen uit Veenhuizen ...
Cornelisse en Wertheim selecteerden de mooiste en indrukwekkendste verhalen uit 12,5 jaar Echt gebeurd. Ook op papier beklijven deze verhalen. Een feest om te lezen!
Het team is een oude sekte op het spoor als plotseling de cold case roodgloeiend wordt: een jonge vrouw is sinds een paar dagen spoorloos verdwenen...
Pim Franssen beschrijft zijn reis vol beproevingen van twee jaar en twee dagen door 26 Afrikaanse landen in een oude Land Cruiser.
Over vergeving, spijt hebben van altijd maar doorgaan, het plezier van simpel leven en de kracht die schuilt in gewoon geluk.
Op Ivy's safari’s worden dieren alleen gefotografeerd. Ze stuit daarbij op verzet van de andere witte jagers, maar ze zet vastberaden door.
De zeventigjarige Cecilia kijkt ernaar uit de zomer ongestoord aan de kust door te brengen. Dit plan wordt echter verstoord als ze een onverwachte gast aantreft.
Met zijn kenmerkende opgerolde sokken, zijn taaiheid en wilskracht hoort Søren Lerby bij de absolute boegbeelden van het voetbal.
Als de jonge Ned Maddstone zich na een uit de hand gelopen grap op school plots in een streng bewaakte gevangenis bevindt, ziet de toekomst er veel minder rooskleurig uit.
Als je het lastig vindt om je gewoontes te veranderen, ligt dat niet aan jou. Slechte gewoontes blijf je herhalen, omdat je de verkeerde methode gebruikt.
Miljardair Georg zoekt hulp bij zijn vriend Joe Carling, voor zijn spoorloos verdwenen kleinzoon en enige erfgenaam. Iemand heeft er baat bij heeft als Filip nooit gevonden wordt …
Dumoulin wordt geconfronteerd met plekken waar nederlagen, crashes en rivalen een voedingsbodem bleken voor twijfels, frustraties en onzekerheden.
Het jaar van Gwen van Poorten varieerde van paddoceremonies tot botox, van met je partner naar Burning Man en je daar verloven tot het verbreken van die verloving.
Qmusic-dj en brandweerman Tom geeft aan de hand van heftige, verdrietige, leuke en soms idiote verhalen een eerlijk en inzichtelijk beeld van het leven van een brandweerman.
