Overdonderend prachtig en origineel verzet tegen de macht van het bevel

Van Elias Canetti (Nobelprijs 1981) heb ik het nodige gelezen, en vooral "Het Martyrium" vond ik echt geweldig. Maar zijn essayistische hoofdwerk "Massa en Macht" las ik nu pas. Dat had eerder gemogen, want dit was echt een meesterwerk in de buitencategorie. Ik ben volkomen flabbergasted, euforisch en overdonderd. Ja, ik hou van lezen en bejubel veel boeken, maar dit boek is van zo'n zeldzame klasse dat ik mij eigenlijk totaal onmachtig voel om er ook maar iets over te zeggen.

Het is een geniaal en ongelofelijk origineel essay van ruim 600 bladzijden, in twaalf briljante essayistische hoofdstukken waarin elke paragraaf ook weer een parel is van essayistische eigenzinnige schrijfkunst. Canetti schrijft adembenemend over massa's en meutes, en over de vele verschillende vormen (inclusief de biologische oervormen), functies en verlokkingen daarvan. En nog adembenemender schrijft hij over talloos verschillende vormen van macht, en over de biologische oervormen van het bevel. Daarmee reageert hij uiteraard op de angstwekkende massa en macht- fenomenen die we leerden kennen in met name de Tweede Wereldoorlog, maar ook nog erna. En toch vallen de namen Hitler en Stalin maar heel sporadisch. Want Canetti's invalshoek is ongehoord origineel: de zo brandend actuele verschijnselen massa en macht exploreert hij niet door een grondige analyse van de moderne geschiedenis, maar door een even eigenzinnige als meeslepende exploratie van tientallen mythen uit alle windstreken, van tientallen antropologische teksten over natuurvolkeren of vergeten exotische vorsten, en dat dan gecombineerd met uiterst minutieuze en originele bespreking van teksten van en over schizofrenen, paralytici, lijders aan paranoia en meer. Waarmee hij zijn overtuiging demonstreert dat juist de pre-logische wereld der mythen ons veel te zeggen heeft, zeker over massa en macht. En dat juist de grotesk uitvergrote waanbeelden van geesteszieken ons veel kunnen leren over de pre-logische aspecten van onze waanzinnige wereld. Hij doet dat alles niet op de logisch-systematische wijze van de wetenschapper: zijn bronnengebruik getuigt weliswaar van een overdonderende eruditie, maar zijn interpretatie van die bronnen is steeds enorm persoonlijk, en zijn conclusies zijn in mijn beleving vaak niet met heel veel logische argumenten onderbouwd. Maar die conclusies zijn wel enorm pregnant geformuleerd, en wel enorm overtuigend als verhaal of als literair beeld. Volgens mij kun je niet volhouden dat Canetti in "Massa en Macht" de fenomenen "massa" en "macht" op wetenschappelijke wijze heeft geanalyseerd en ontleed. Maar hij geeft wel enorm pregnante invalshoeken op die beide fenomenen, die je nergens anders vindt. En hij maakt daarmee ervaringsintensiteiten voelbaar of zichtbaar die je in een conventionele wetenschappelijke of beschouwelijke tekst niet zult zien.

De eerste zinnen van het boek luiden bijvoorbeeld: "Voor niets is de mens meer beducht dan voor aanraking door iets onbekends. [...] Overal gaat de mens de aanraking door een vreemd element uit de weg. 's Nachts, of ook gewoon in het donker, kan de schrik om een onverwachte aanraking in paniek ontaarden. Zelfs de kleren waarborgen niet genoeg veiligheid; hoe gemakkelijk zijn ze niet te verscheuren, hoe gemakkelijk is het niet om tot het naakte, weerloze vlees van de aangevallene door te dringen. Alle afstanden die de mensen om zich heen geschapen hebben, zijn door deze aanrakingsvrees ingegeven. Men sluit zich in huizen op waarin niemand mag binnenkomen; slechts daarin voelt men zich ten dele veilig. De angst voor de inbreker geldt niet alleen zijn roofzuchtige bedoelingen, ze is ook een vrees voor zijn plotselinge, onverwachte greep uit het donker. De hand, tot klauw gevormd, wordt als symbool voor deze angst altijd weer gebruikt. Relevant is in dit opzicht de dubbele betekenis van het Duitse woord angreifen. Zowel de onschuldige aanraking als de gevaarlijke aanval ligt erin besloten, en iets van het laatste klinkt in het eerste altijd door". Geweldige zinnen, naar mijn smaak. Ze verklaren niets: nergens staat immers waarom de mens de aanraking door het onbekende vreest of zou moeten vrezen. Maar deze zinnen maken door de kracht van hun formulering wel de irrationele intensiteit van deze oerangst fraai voelbaar. Vind ik. Met soortgelijke, even essayistische als eigenzinnig-indringende zinnen, maakt Canetti snel daarna al even voelbaar dat het noodzakelijk is om je te verschansen achter muren om deze angstwekkende aanraking door het onbekende te voorkomen. Maar ook dat die muren vervolgens weer enorm beklemmend zijn, omdat ze leiden tot isolatie en onverbondenheid. En dat, suggereert Canetti met nog meer van die denderend suggestieve Canetti-zinnen, verklaart de verlokking van de massa: in de massa vormen mensen samen één lichaam, zijn alle isolerende barrières opgeheven, en is ook de panische aanrakingsvrees overwonnen. Ziedaar de verlokking van de massa. Die Canetti vervolgens met allerlei voorbeelden uit mythen en antropologische bronnen nog weer extra vorm en inhoud geeft, op meeslepende wijze.

Op vergelijkbare, maar naar mijn smaak nog meeslepender wijze geeft Canetti vorm en inhoud aan het begrip "macht". Het is voor mij uiteraard onmogelijk om alle facetten van Canetti's machtsbegrip hier toe te lichten, te meer omdat ik zijn boek nog wel een paar keer zal moeten lezen om alle rijkdom van dit begrip te doorgronden. Maar echt exceptioneel imponerend vond ik het hoofdstuk "De overlevende", waarin Canetti ons via diverse mythische, exotische en historische verhalen confronteert met een genadeloze hypothese: leiders willen overleven, en putten hun kracht uit de duizenden of zelfs miljoenen die sterven. Niet alleen vijanden, maar ook vrienden of mensen uit het eigen volk. En in latere hoofdstukken maakt hij helaas maar al te aannemelijk dat paranoia en grootheidswaanzin structurele componenten zijn van elk leiderschap. Van Hitler, maar ook van Dzjengis Khan, vele koningen of aanvoerders van exotische volkeren, en vele grote leiders in oude mythen. Maar ook, in meer gedomesticeerde vorm, van diverse veel beschaafde leiders nu. De minder beschaafde leiders hebben nu veel meer mogelijkheden om daadwerkelijk miljoenen te vermoorden en als enige te overleven. Of, in Canetti's hamerende woorden: "Dzjengis Khan! Timoer Lenk! Hitler! - aan onze mogelijkheden afgemeten erbarmelijke beginnelingen en sukkels!" De meer beschaafde leiders zullen weliswaar geen hele dodenakkers op hun geweten willen hebben, maar zullen ook de nodige destructie teweeg brengen, zij het in gedomesticeerde vorm. Want er is geen leiderschap denkbaar zonder bevel. En in elk bevel, ook zin zijn meest gedomesticeerde en milde vorm, is volgens Canetti nog de oervorm en biologische grond voelbaar waaruit het bevel ontstond: de schreeuw van het roofdier die hele massa's in paniek deed vluchten. Elk bevel is bovendien als een pijl, die een angel nalaat in degene die het bevel heeft moeten opvolgen: een "kristal van rancune" dat als een soort vreemd lichaam in het eigen innerlijk voortleeft en doorettert. Elk kind heeft meerdere bevelen moeten opvolgen, elke ondergeschikte heeft tientallen van zulke angels moeten oppotten in zijn lichaam. En er is maar één manier om verlichting te vinden: anderen bevelen zoals je zelf ooit bent bevolen, zodat je de eigen pijnlijke angels en kristallen van rancune in een ander overplant.

Dit is nog maar een flintertje van wat Canetti ons vertelt over macht en bevel, en ik kan geen recht doen aan zijn rijke en uit vele bronnen puttende essayistiek. Maar ik hoop dat ik althans iets over weet te brengen van zijn werkelijk genadeloze boodschap. Want hij is ten eerste knokenhard over de gevaren van machthebbers, die hij vermoedelijk ook vermoed in democratisch gekozen machthebbers. En hij is snijdend meedogenloos over de paranoïde of rancuneuze of schizofrene kantjes van iedereen die anderen beveelt, hoe beleefd soms ook. Maar bovendien laat hij in spaarzame korte bijzinnen duidelijk merken dat iedereen te maken heeft met macht, zowel door bevelen uit te oefenen als bevelen te ondergaan. Ik heb dus angels in mij door bevelen van anderen, anderen hebben angels in zich door bevelen van mij. Ik heb door bijvoorbeeld kritische vragen te stellen of in discussies net wat behendiger te zijn kristallen van rancune in anderen achter gelaten. Anderen hebben dat bij mij gedaan door soms net wat rapper of slimmer te zijn dan ik, en daarvoor stel ik mij dan schadeloos door later een keer rapper te zijn dan zij of door mij af te reageren op mijn vrouw of mijn vrienden. Ja, het is vreselijk maar het is waar: ook ik pot angels op, ook ik ontlast mij daarvan ten koste van anderen. Canetti is genadeloos over machthebbers, en radicaal ontnuchterend over hun soms volkomen destructieve en paranoïde overleversdrift. Maar hij is ook genadeloos over u en mij. En dat is misschien nog wel confronterender.

Behalve genadeloos is Canetti echter ook appellerend. Hij sluit "Massa en Macht" af met de woorden: "Wie de macht wil aanvatten, moet het bevel onder ogen zien en de middelen vinden om het van zijn angel te beroven". En daarvoor schreef hij: "Van welke kant men het ook bekijkt, het bevel in de compacte, afgeronde vorm die het na een lange geschiedenis tegenwoordig heeft, is het gevaarlijkste afzonderlijke element in de samenleving van de mensen geworden. Men moet de moed hebben zich ertegen te verzetten en zijn heerschappij aan het wankelen te brengen. Er moeten middelen en wegen worden gevonden om het grootste deel van de mens ervoor te vrijwaren. Men mag het niet toestaan meer dan de huid te schrammen. Zijn angels moeten tot pluisjes worden die men met een lichte beweging wegstrijkt". Opzwepende en inspirerende woorden, vind ik. Tegelijk echter wel zeer moeilijk op te volgen, want er is -zo suggereert ook Canetti- nauwelijks interactie mogelijk zonder elementen van macht en bevel. Bovendien werkt hij in "Massa en macht" niet expliciet uit wat die middelen en wegen zijn om zich voor het bevel te vrijwaren.

En toch bevat dit magnifieke boek volgens mij belangrijke en inspirerende suggesties om ons te wapenen tegen de macht van het bevel. Niet voor niets gaat het boek na de laatst geciteerde woorden verder met een nieuw hoofdstuk getiteld "De metamorfose" (die Verwandlung). In dat hoofdstuk (maar ook in eerdere en latere) liet Canetti al doorschemeren dat metamorfose en gedaanteverandering het tegendeel zijn van wat een machthebber beoogt. Immers, de machthebber wil eeuwig en onveranderlijk aan zichzelf gelijk zijn in een wereld die gefixeerd is omdat hij aan de machthebber gehoorzaamt, terwijl metamorfoses horen bij een fluïde wereld waarin alles voortdurend verandert. Bovendien, in o.a. de door Canetti prachtig geparafraseerde Bosjesmannen- mythes betekent metamorfose ook vergaande identificatie: de Bosjesman voelt het naderen van springbokken omdat hij als het ware het gras aan zijn voeten voelt dat de mijlen verderop rondlopende springbok aan zijn poten voelt, en dat betekent dat de Bosjesman zich zo sterk in springbokken verplaatst dat hij ZELF een springbok WORDT. Wat voor de Bosjesman geen fantasie is, maar realiteit: als het al "verbeeldingskracht' is, dan gaat het om verbeeldingskracht die ingrijpt in de fysieke werkelijkheid. Dat soort identificatie, waarbij het ik door totale inleving daadwerkelijk in de ander metamorfoseert, is de machthebber uiteraard een gruwel. En het is het tegendeel van het bevel waarin ik de ander tot iets dwing of iets opleg. In zijn latere, prachtige essay "Das Beruf des Dichters" (in de prachtbundel: "Das Gewissen der Worte") omschreef Canetti de dichter dan ook als hoeder van "Verwandlungen": juist dichters en schrijvers kunnen, volgens Canetti, door de kracht van hun verbeeldingskracht en inlevingsvermogen, erin slagen om de metamorfose op zijn minst te benaderen. Zij zijn niet, zoals de bevelende machthebber, star aan zichzelf gelijk, maar verplaatsen zich bijvoorbeeld in fictieve personages en WORDEN dan voor even die personages, of WORDEN voor even die jubelende vogel uit hun gedicht. Kortom, het hoofdstuk over de metamorfoses lijkt mij mede bedoeld als inspiratiebron voor een fluïde, veranderlijke vorm van denken die althans ten dele ontsnapt aan de starre wereld van het bevel.

Maar misschien geldt dat nog wel sterker voor de eigenzinnige en uiterst creatieve opzet van het boek als geheel. Want Canetti houdt zich in "Massa en Macht" aan geen enkele conventie, dus aan geen enkel bevel dat dicteert hoe een boek hoort te zijn. Waar een normale analyse van massa en macht vooral de contemporaine geschiedenis had geëxploreerd, daar put Canetti - op ook nog eens ongehoord creatieve en oorspronkelijke wijze- uit mythen, antropologische bronnen en analyses van geestesziekten. Waar een normaal non-fictie boek ons poogt te overtuigen met argumentatie en logica, daar betovert Canetti ons met ongehoord originele essayistiek en met de enorme kracht van zijn metaforische beelden. Door die kracht van zijn beelden is dit boek erg literair, terwijl het non-fictie is; door de enorme eruditie ervan (zie alleen al de ellenlange bronnenlijst aan het slot) is het erg wetenschappelijk en dus weer niet literair; door de keuze voor een essayistisch-literaire stijl en vorm in plaats van een analytisch-verklarende is het echter weer niet wetenschappelijk. Dit boek geeft ongehoord originele en inspirerende inzichten in de fenomenen massa en macht, en de inzichten in macht en bevel zijn naar mijn smaak zelfs snijdend en verontrustend. Ze ontmaskeren en ontwapenen daarmee ten dele de machthebber tegenover ons en in ons. Maar tegelijk laat dit boek ons honderden bladzijden verbijsterd genieten van een voortdurend volkomen originele en oorspronkelijke geest: de geest van iemand die alles op zijn eigen, hoogst singuliere wijze doordenkt en formuleert, zonder zich te storen aan welk bevel van welke conventie dan ook. Een geest die beweegt van Bosjesmannen naar Hunnen naar Indiaanse mythen naar Hitler naar de paranoïde Schreber naar Perzische koningen en terug. Een geest die bodemloze en onuitputtelijke eruditie paart aan vaak aforistische, soms groteske en bizar beeldende schrijfkunst. Wat dan een boek oplevert dat onuitputtelijk rijk is maar vooral onuitputtelijk verrassend en ongrijpbaar. En zo tot een monument wordt voor een wijze van denken die aan de rigiditeit van macht en bevel ontsnapt.

Mij vrijwaren voor het bevel van anderen gaat nooit helemaal lukken, en mijzelf afleren om macht uit te oefenen al helemaal niet. Ik ben en blijf kortom een rancuneuze lul die ook bij anderen rancuneuze angels zal blijven inplanten. Maar Canetti lezen is voor mij wel een manier om de scherpe kantjes daarvan wat minder scherp te maken. Of om dat op zijn minst te proberen. En het is bovendien intrigerend om als lezer jezelf onder te dompelen in het brein van een zo scherpzinnige, creatieve en oorspronkelijke denker en schrijver. Het is duidelijk, ik ga meteen meer lezen van hem!