Het mirakel van het menselijk handelen

De filosofe Hanna Arendt (1906- 1975) krijgt de laatste tijd veel aandacht, en dat maakt mij erg nieuwsgierig. Het kraakheldere en inspirerende "Hannah Arendt. Politiek denker" van Dirk de Schutter en Remi Peeters vergrootte die nieuwsgierigheid nog, en gaf mij bovendien genoeg moed en voorkennis om in "The human condition" te duiken, een van Arendts hoofdwerken (gepubliceerd in 1958) en volgens sommigen een van de belangrijkste filosofische boeken uit de 20e eeuw. Dat was een heerlijk leesavontuur, dat mij ruim drie weken intensief bezighield. En nu sta ik te trappelen om te beginnen met "Het leven van de geest", haar laatste en deels postume hoofdwerk. Want Arendt is voor mij echt een ontdekking.

Mooi aan "The human condition" vind ik de voortdurende originaliteit en avontuurlijkheid, de niet aflatende stroom van prikkelende verrassingen, en de rijkdom aan gedachten en zijpaden die je in geen enkele samenvatting recht kunt doen. Dat alles wordt ook nog eens gecombineerd met even onuitputtelijke als eigenzinnige eruditie, zodat het hele boek een ontdekkingsreis wordt doorheen eeuwen van filosofie, waarin tientallen filosofen en denkers belicht worden op manieren die ik nog nooit eerder had gezien. Descartes' principe van de methodische twijfel bijvoorbeeld wordt zeldzaam indringend beschreven, en op meeslepende wijze verbonden met de ontdekking van de telescoop door Galileo: een apparaat dat ons de buitenwereld op geheel andere manieren liet zien, en ons - volgens Arendt althans- leerde dat de ons via de zintuigen gegeven wereld helemaal de ware wereld niet was. Wat de methodische twijfel aan alles in niet geringe mate voedt. Ook gedachten van Marx, Adam Smith, Augustinus, Nietzsche, Plato en Aristoteles en vele anderen worden op virtuoze wijze met elkaar verbonden, en van een voor mij geheel nieuwe lading voorzien, zo virtuoos dat het mij niet eens kan schelen of Arendt gelijk heeft of niet. Tientallen gereputeerde denkers worden besproken, geherinterpreteerd, bekritiseerd en van nieuwe betekenissen voorzien, op een manier die hun werk veel nieuwe glans geeft. Althans, voor mij. Alleen daarom al genoot ik erg van "The human condition", heel langzaam lezend en alle passages ook in de voetnoten zorgvuldig proevend. Ik had kortom grote waardering voor de intellectuele avontuurlijkheid en schoonheid van dit boek, en voor het puur esthetische plezier dat het mij gaf.

Het boek geeft echter niet alleen puur esthetisch plezier, maar geeft ook veel te denken. Het is een exploratie van de "vita activa", dus de dimensie van het actieve menselijke leven. En dat is een nieuw en relatief onontgonnen terrein, want filosofen voor Arendt concentreerden zich juist op de "vita contemplativa", het leven van contemplatie, beschouwing en geest. Bovendien duidt Arendt de "vita activa" vanuit een nooit geziene drieslag van "three fundamental human activities", dus van drie activiteiten die volgens haar kernen zijn van het mens-zijn. Die fundamentele activiteiten zijn: labor (arbeiden), work (werken) en action (handelen).

De eerste activiteit, "labor" oftewel arbeiden, duidt zij, op hoogst originele wijze, als "the activity which corresponds to the biological process of the human body, whose spontaneous growth, metabolism, and eventual decay are bound to the vital necessities produced and fed into the life process by labor. The human condition of labor is life itself". Het leven is een eeuwige cyclus van ontstaan en vergaan, van geboorte en dood, van verwekking en verval, van eten en gegeten worden. En arbeiden, althans in de zeer eigen betekenis die Arendt aan dit begrip geeft, is dan elke menselijke activiteit van deelneming aan deze cyclus. Alle activiteiten dus om in leven te blijven of bij te dragen aan het levensonderhoud. Alle repetitieve dagelijkse activiteiten ook die we als "slavenarbeid" ervaren, of waardoor we soms zelfs het hele leven als slavernij ervaren, zoals bijvoorbeeld schoonmaken of afwassen of andere dagelijkse maar onvermijdelijke routines vol gezwoeg, of het steeds maar weer maaien of ploegen van het land. Arbeiden gaat volgens Arendt vaak gepaard met pijn en moeite, en met de "darkness of pain and necessity". Ook al spreekt zij daarnaast, in betoverende passages, over de "sheer bliss" die gepaard gaat met "labor", en die dan gelijk is aan de "sheer bliss" van het in leven zijn zelf.

De tweede activiteit, "work" (werken), staat daarentegen niet - of althans minder- in het teken van noodzaak en levensonderhoud, maar in het teken van nut, van doelmatigheid, van rationele middel- doel relaties. Werken is het tot stand brengen van een kunstmatige wereld van gebruiksdingen, een "artificial world of things, distinctly different from all natural surroundings. Within its borders each individual life is housed, while this world itself is meant tot outlast and transcend them all. The human condition of work is worldliness". "Werken" is bijvoorbeeld het ontwerpen en bouwen van huizen, scholen en wegen, het inrichten van infrastructuren, het ontwerpen van apparaten of gereedschappen die het arbeiden vergemakkelijken, het maken van handboeken die richting geven aan ons dagelijks handelen, het optekenen van gedachten zodat deze niet verloren gaan in de eeuwige kringloop van de natuur. "Werken" is kortom alles wat we doen om de natuur een bepaalde doelmatig- rationele vorm en inrichting te geven en om daarmee de wereld tot een menselijke wereld te maken. Een wereld vol logische betekenissamenhang, die er zonder onze artefacten niet zou zijn. Een wereld kortom die in cultuur is gebracht, en die daardoor voor ons bewoonbaar is geworden. Want "work and its product, the human artifact, bestow a measure of permanence and durability upon the futility of mortal life and the fleeting character of human time".

Arendt zegt fascinerende dingen over "labor" en "work", en over de sporen van deze begrippen in het werk van vele oude en nieuwere denkers. Ik heb dan ook veel gemijmerd over de rol van repetitieve "labor" in mijn leven, dat ondanks alle luxe toch meer elementen van slavenarbeid kent dan mij lief is. En ik mijmerde nog meer over alle beleidsstukken en andere artefacten die ik heb gemaakt, zonder ooit echt te hebben beseft dat ik dit kon zien als "work" en dus als een bijdrage aan "worldliness". Of op zijn minst als een onderdeel van de "world of things" die mij en mijn collega's omringt, en die hopelijk een zekere "measure of permanence and durability " introduceert, wat "the fleeting character" van ons bestaan wat minder nijpend maakt. Althans, dat laatste hoop ik dan maar. Bovendien, wat Arendt zegt over het "werken", en van de homo faber die de wereld als rationaal en planmatig maakbare wereld vormgeeft, is van een enorme schoonheid. Terwijl zij tegelijk heel eloquent waarschuwt tegen werkelijkheidsopvattingen waarin alles als planmatig maakbaar wordt beschouwd, en waarin mechanische productieprocessen alle zingeving versmoren.

Maar wat Arendt zegt over de derde activiteit, "action" oftewel handelen, vind ik nog beduidend fascinerender en inspirerender. "Action, the only activity that goes on directly between men (...), corresponds to the human condition of plurality, to the fact that men, not Man, live on the earth and inhabit the world", aldus Arendt. Bij handelen gaat het niet om levensonderhoud, en niet om nut of doelmatigheid, maar om intermenselijke zin en betekenis. Handelen gebeurt bijvoorbeeld als kunstenaars nieuwe perspectieven openen op het menselijk bestaan, of als een groep van idealisten een actiegroep opricht en gaat actievoeren voor een betere wereld, of als mensen in hun familiebijeenkomsten werken aan hechtere familiebanden. Hoe dan ook wordt handelen in al zijn facetten gedreven door het verlangen naar intermenselijke zingeving en betekenisgeving. En dat is zingeving en betekenisgeving in een wezenlijk pluralistische wereld, d.w.z. een wereld die vol is van strikt singuliere en unieke individuen. "Plurality is the condition of human action because we are all the same, that is, human, in such a way that nobody is ever the same as anyone else who ever lived, lives, or will live", zegt Arendt. Handelen vraagt volgens Arendt dan ook eindeloze dialoog met andere singuliere individuen, die jouw perspectieven opbouwend- kritisch toetsen aan (en verrijken met) hun eigen, zeer van de jouwe afwijkende perspectieven. Een nieuwe zin en betekenis die ik op mijn eentje bedenk is volgens Arendt zinloos en betekenisloos, omdat niemand hem hoort. En hij is bovendien schraal, omdat ik alle andere perspectieven van al die andere singuliere individuen niet heb benut. Ook daarom ziet Arendt handelen als een intermenselijke activiteit, waarin de pluraliteit van de wereld zo goed mogelijk naar voren komt. Of althans naar voren zou MOETEN komen: er is geen echte pluraliteit - en dus ook geen echt handelen- in situaties waarin iedereen elkaar napraat, of waarin alleen oppervlakkigheden en dichtgetimmerde standaardmeningen worden gedeeld.

Bovendien, juist handelen is volgens Arendt sterk verbonden met wat ze "nataliteit" noemt: met het vermogen om een totaal nieuw begin te maken, een begin met de kracht van een nieuwe geboorte. Het Bijbelverhaal van Jezus' geboorte ziet ze als exemplarisch voorbeeld van die nataliteit, en dus als miraculeuze geboorte van nieuwe zin en betekenis in een pluralistische wereld. Maar nataliteit heeft voor haar vele vormen: "This character of startling unexpectedness is inherent in all beginnings and in all origins. Thus, the origin of life from inorganic matter is an infinite improbality of inorganic processes, as is the coming into being of the earth viewed from the standpoint of processes in the universe, or the evolution of human out of animal life. The new always happens against the odds of statistical laws and their probability, which for all practical, every day purposes amounts to certainty; the new therefore always appears in the guise of a miracle". En precies dat miraculeuze is eigen aan het menselijk handelen, althans in Arendts interpretatie van die term: "The fact that man is capable of action means that the unexpected can be expected from him, that he is able to perform what is infinitely improbable. And this again is possible only because each man is unique, so that with each birth something uniquely new comes into the world. With respect to this somebody who is unique it can be truly said that nobody was there before. If action as beginning corresponds to the fact of birth, if it is the actualization of the human condition of natality, then speech (...) is the actualization of the human condition of plurality, that is, of living as a distinct and unique being among equals".

Ieder mens is voor Arendt een miraculeus uniek en singulier wezen, en daarmee in staat tot handelingen die volstrekt nieuwe ontwikkelingen in gang zetten, die alle conventies en routines doorbreken, en die tot nog nooit geziene zin en betekenis leiden. Iedereen kan dat in principe, suggereert Arendt, als hij in het miraculeuze nieuwe begin gelooft en als hij respecteert dat handelen ook interactie vereist met andere singuliere individuen. Maar het miraculeuze gehalte gaat volgens Arendt wel gepaard met enorme onvoorspelbaarheid en onzekerheid: "the human capability to act - to start new unprecedented processes whose outcome remains uncertain and unpredictable whether they are let loose in the human or the natural realm". Het totaal nieuwe is immers zonder precedent: er staat geen maat op. De hele wereld binnen en buiten ons is bovendien doordesemd van onzekerheid en onvoorspelbaarheid. We beheersen en reduceren die onzekerheid weliswaar als we ons laten leiden door onze ratio en als we de wereld hanteren in termen van doelmatigheid en nut . Maar nooit lukt ons dat helemaal, want de wereld is meer dan onze ratio. Al was het maar omdat al mijn medemensen net zo onvoorspelbaar zijn als ikzelf, en omdat leven in een pluralistische wereld dus ook leven is in onvoorspelbaarheid. En ook los daarvan is het bestaan doordrenkt van contingentie en redeloos toeval.

Handelen vraagt volgens Arendt dus niet alleen geloof in een miraculeus nieuw begin, maar ook scherp besef van de "chaotic uncertainty of the future". Het is essentieel om je aan je beloften en beginselen te houden, en om die beloften tot richtsnoer van je handelen te maken, maar die beloften zijn nooit meer dan "islands of security" in "oceans of uncertainty". Zonder beloften of beginselen, hoe onzeker ook, is elk handelen richtingloos, maar elke handeling blijft een sprong in de onzekerheid. Je weet immers nooit of jouw handelen leidt tot geheel andere gevolgen dan je had beloofd en voorzien. En van die onbedoelde en soms averechtse gevolgen kun je alleen worden verlost als anderen zo goed zijn je te vergeven. Ook dat is echter onzeker: je weet nooit van tevoren of anderen je zullen vergeven voor wat jij veroorzaakt hebt, en er is ook het risico dingen te veroorzaken die niet of moeilijk te vergeven zijn. De belofte biedt dus geen garantie tegen onbedoelde gevolgen, en de hoop dat die gevolgen vergeven zullen worden is een heel onzekere hoop. Niettemin, voor Arendt zijn het beloven en het vergeven zeer essentieel, hoe weinig garantie ze ook bieden: "Without being forgiven, released from the consequences of what we have done, our capacities to act would, as it were, be confined to one single deed from which we could never recover; we would remain the victims of its consequences forever, not unlike the sorcerer's apprentice who lacked the magic formula to break the spell. Without being bound tot the fulfillment of promises, we would never be able to keep our identities; we would be condemned to wander helplessly and without direction in the darkness of each man's lonely heart, caught in contradictions and equivocalities- a darkness which only the light shed over the public realm through the presence of others, who confirm the identity between the one who promises and the one who fulfils, can dispel".

"The human condition" is een onuitputtelijk rijk en dus niet samen te vatten boek. En iedereen zal het op zijn eigen wijze lezen. Maar ik bewonder vooral Arendts woorden over de miraculeuze nataliteit en het handelen, en dus over ons vermogen om radicaal nieuwe processen in beweging te zetten die zullen leiden tot volkomen nieuwe zin en betekenis. Je zou die woorden volgens mij kunnen zien als een noodzakelijke correctie op de moderne tijd, waarin de pluraliteit - en de erkenning van de singulariteit en onvoorspelbaarheid van elk uniek individu- nogal is versmoord door consumentisme, denken in termen van maakbaarheid, oppervlakkige opinies in media en politiek, en eenvormigheid. Of misschien niet eens als een correctie, maar als een vorm van voorzichtige hoop. De hoop bijvoorbeeld dat "iemand" een miraculeuze nieuwe wending weet te geven aan de vastgeroeste gesprekken over klimaatverandering, of aan de zo verhitte dialogen over het voor- en tegen van coronavaccinaties. De hoop misschien zelfs dat ik zelf tot miraculeus nieuwe inzichten kom, over deze of geheel andere kwesties, samen met en mede dankzij anderen. Een hoop bovendien die beseft dat zij broos is, en dus geen naïeve hoop in een maakbaar mirakel dat alle problemen oplost. Want naast het gloedvolle en inspirerende geloof in nataliteit, is er bij Arendt ook het besef dat elk handelen een sprong is in oceanen van onzekerheid. Maar ook is "The human condition" een inspirerend appel om die sprong toch te maken, in het volle besef van alle onzekerheden. En vooral omdat dit appel zo centraal staat in "The human condition" vind ik het een grandioos boek.