Ingetogen, verdrongen, en dus uiterst Britse desillusie

Kazuo Ishiguro kende ik alleen van naam, want zijn romans leken mij wat al te saai en keurigjes. Maar door zijn recente Nobelprijs en de juichende aanprijzingen van Facebook- vrienden werd ik toch nieuwsgierig naar zijn highlight "The remains of the day", dat ooit de Booker Prize won. En die roman vond ik wel heel erg prachtig: zelden heb ik zoveel versmoorde en verdrongen desillusie gezien die zo ingetogen en tussen de regels door werd opgeroepen, zelden heb ik zulke vulkanen van emotie beschreven zien worden in zulk onderkoeld proza.

Hoofdpersoon en ik-verteller van deze zeldzaam onderkoelde en zeldzaam ontroerende roman is de uiterst Engelse butler Stevens. Voor de oorlog diende hij een zeer Engelse lord, die op grond van nobele maar ook zeer naïeve motieven probeerde om vrede en vriendschap tussen Engeland en Duitsland te bestendigen, dat alles in goed gesprek met helaas volkomen foute figuren als Von Ribbentrop en andere pertinente Nazi's. En na de oorlog blikt Stevens op dit alles terug, vooral terugdenkend aan de verloren glorie van die dagen, en dan met name de glorie van het huis dat hij diende en zijn eigen nagestreefde 'dignity' als groots dienende en door geen enkele emotie uit het lood te krijgen butler. Veel van die herinneringen draaien ook om zijn wel heel formele verhouding met Miss Kenton, die haar dienst nog voor de oorlog verliet vanwege haar huwelijk. Maar na jaren stilte heeft ze weer contact opgenomen met Stevens, in brieven waaruit een grote desillusie en innerlijke leegte blijkt, waaruit Stevens opmaakt dat ze misschien wel wil terugkeren in dienst. Wat zeer welkom zou zijn, want zijn lord is dood, zijn nieuwe heer is een rijke Amerikaan die weinig van zijn Britse butler-erecodes begrijpt, en hij kan als butler niet meer leiding geven aan een zo competentie en uitgebreide staf als vroeger. Dus gaat hij op pad, per auto rijdend door en genietend van het zeer Engelse landschap, mijmerend over vroeger, hopend miss Kenton (inmiddels mrs. Benn) terug te halen in dienst.

Deze plot is wel heel opvallend niet-spectaculair. Dat niet-spectaculaire effect wordt versterkt door de ongelofelijk onderkoelde en "stiff upper lip"- achtige, typisch Engelse wijze waarop Stevens herinneringen ophaalt, in bijzonder welgevormde maar ook ongehoord afstandelijke zinnen. In het begin dwongen die zinnen wel een bepaalde bewondering bij mij af. Ik vond het prachtig om de beschrijving te lezen van de "greatness" van het Engelse landschap, een "greatness" die juist ligt in het onspectaculaire karakter ervan. En ik vond het schitterend om te lezen hoe de "dignity" werd beschreven van de waarlijk grootse Britse butlers: de waardigheid van het dienen van grote heren met grootse idealen, zonder zelf die idealen te kunnen begrijpen (want een butler staat lager dan een lord), en zonder zich te laten afleiden door welke angst of welke andere persoonlijke emotie dan ook. Stevens huldigt wel heel opvallend verouderde Engelse idealen, die er naar de smaak van nu tamelijk bespottelijk uitzien, maar de fraaie stijl waarin hij dat doet geeft naar mijn gevoel aan die verouderde idealen toch veel grandeur.

Alleen, naarmate het verhaal vordert merk je dat onder die idealen en onder de oppervlakte van Stevens' herinneringen een ongehoorde leegte en desillusie gaapt. In de glorieuze wereld die Stevens evoceren en zich herinneren wil schuilt een volkomen gemankeerde wereld, het totale failliet van Stevens' idealen. En het briljante is dat je dat als lezer wel ziet, als je tenminste goed let op allerlei aanwijzingen tussen de regels door, terwijl Stevens zelf dit inzicht verdringt. Je ziet dat Stevens wegkijkt van de mogelijk oprechte maar wel heel 'foute' acties van zijn lord, je ziet dat hij wegkijkt als zijn stokoude vader - ook een butler- zich letterlijk doodwerkt in niet zeer humane werkomstandigheden, je ziet dat hij wegkijkt voor zijn eigen gevoelens voor miss Kenton en haar gevoelens voor hem. Als lezer zie je Stevens steeds wegkijken, of liever, je ziet dat Stevens niet eens bewust wegkijkt omdat hij allerlei ontluisterende zaken gewoon niet kan zien. Je merkt zelfs enkele malen dat Stevens overweldigd wordt door emoties die hij meteen verdringt, terwijl Stevens die emoties zelf niet benoemt omdat hij ze zelf niet kan waarnemen of bewust kan voelen. Zoals je ook merkt dat hij allerlei lapsussen heeft in zijn geheugen, die nadrukkelijk te maken hebben met verdringing van voor hem al te pijnlijke inzichten, en dat hij een wereld van innerlijke pijn wegredeneert met zijn uiterst Angelsakische en ultra-afstandelijke mijmeringen.

Zie hoe hij zijn vader beschrijft, oud, zwak, ziek, krom, en ondergebracht in een kamer van inhumaan kleine afmetingen: "When I saw him stood upright before me, I could not be sure to what extent he was hunched over due to infirmity and what extent due to the habit of accomodating the steeply sloped veilings of the room". Verder geen enkel blijk van emotie, en juist dat vind ik als lezer emotionerend omdat juist dat zo voelbaar maakt dat Stevens gevoelens wegdrukt nog voordat hij ze zich bewust wordt. En ja, exact EEN keer blijkt er wel emotie: direct nadat miss Kenton (inmiddels mrs. Benn) hem, na jaren, weerziet, en vertelt over de leegte in haar leven en ook, in EEN enkele terloopse tussenzin, over hoe ze vaak zich afgevraagd heeft hoe het leven zou zijn geweest indien ze haar leven had gedeeld met..... Stevens. "And you get to thinking about a different life, a better life you might have had. For instance, I get to thinking about a life I might have had with you, mr. Stevens", zo zegt ze. Hoogst afstandelijke woorden, die een niet geringe gevoelsinhoud tonen en verhullen tegelijk. En hoe reageert Stevens daarop ? "I do not think I responded immedately, for it took me a moment or two to fully digest these words of miss Kenton. Moreover, as you might appreciate, their implications were such as to provoke a certain degree of sorrow within me. Indeed - why should I not admit it? - at that moment, my heart was breaking. Before long, however, I turned to her and said with a smile: 'You're very correct, Mrs. Benn. As you say, it is too late to turn back the clock'". Geen enkele inhoudelijke reactie op wat miss Kenton (mrs Benn) heeft gezegd. Geen enkele verklaring waarom zijn hart brak, alleen de Angelsaksisch geformuleerde mededeling dat zijn hart brak, en dat hij dit achter een glimlach verborg. En dat alles in een passage die begint met "I do not think that....", in een herinnering dus die als weifelende en dus niet ten volle betrouwbare herinnering wordt gebracht, weifelend omdat Stevens kennelijk delen ervan meteen vergeten of verdrongen heeft, terwijl IN die herinnering zelf de verdringing en verbloeming en verzwijging van emotie ook al zo manifest is. ZO allesomvattend en allesdoordringend is dus Stevens' verdringing. ZO erg kijkt hij dus weg, van alles wat hij ziet, nog voordat hij het echt ziet.

De zeer Engelse en hoogst ingetogen stijl van dit boek is van grote schoonheid, en geeft aan de verouderde idealen van Stevens dus de nodige grandeur. En tegelijk wordt door Ishiguro's gebruik van die stijl - van de verdringende en al te afstandelijke aspecten ervan- enorm pregnant voelbaar gemaakt hoezeer Stevens vervreemd is geraakt van zichzelf en zijn eigen gevoel, en hoe hij zodanig is versmolten met verouderde waarden dat hij als voelend en denkend persoon niet meer bestaat. Dat ziet hij, zelf ook in, zij het uiteraard op verhulde en wegkijkende wijze. Dat formuleert hij als volgt: "The hard reality is, surely, that for the likes of you and me, there is little choice other than to leave our fate, ultimately, in the hands of those gentlemen at the hub of the world who employ our services". En dat, samen met alle andere keren dat hij de lezer direct toespreekt met formuleringen als "you see" of "as you might appreciate", is in mijn beleving ontroerend en confronterend tegelijk. Ontroerend, omdat Stevens hier heel bedeesd en ingetogen lijkt te vragen om ons begrip. Confronterend, omdat hij lijkt te suggereren dat ook wij niets meer zijn dan dienaren, die alleen maar de waarden kunnen dienen die anderen hen opleggen: mensen dus die, net als Stevens, geen greep hebben op de richting van hun leven.

Wat mooi dat ik nu eindelijk iets van Ishiguro heb gelezen. Wat fijn dat ik nu weet dat hij helemaal niet zo saai en keurigjes is als ik altijd dacht. En wat prettig dat hij nog meer romans heeft geschreven.