Meeslepende autobiografische fictie

Academicus Joseph Frank had er drie decennia en vijfentwintighonderd pagina’s voor nodig om dé biografie van Fjodor Dostojevski op te tekenen. Kan er nog iets toegevoegd worden aan dit monumentale werk? Alex Christofi vond van wel en kiest in Dostojevski en de liefde, vertaald door Catalien van Paassen, voor een duidelijk afgebakend onderzoeksterrein. Op een ongebruikelijke, kundige en creatieve manier richt hij zich op het liefdesleven van één van Ruslands grootste schrijvers, met de focus op hartstocht in de breedste zin van het woord.

Christofi maakt in de inleiding geen geheim van zijn onorthodoxe werkwijze: ‘dit boek begaat vrolijk een academische dwaling, namelijk Dostojevski’s autobiografische fictie vermengen met zijn fantasieleven.’ Al vanaf de openingsscène is het effect van deze keuze duidelijk. Een groep jonge mannen wordt naar een plein gemarcheerd, waar ze wachten op hun ter dood veroordeling. Op het allerlaatste moment wordt hun doodsvonnis omgezet naar een werkstraf in Siberië. De dan achtentwintigjarige Dostojevski is één van hen.

'Het ergste van de straf is niet de lichamelijke pijn, maar het zekere besef dat over een uur, en dan over tien minuten, en dan over een halve minuut, je ziel je lichaam moet verlaten en je niet langer een mens zult zijn, en dat dit zeker is – zeker!'

De manier waarop deze gebeurtenis is opgeschreven, zet meteen de toon voor de rest van het boek. Door het combineren van passages uit brieven, citaten, herinnerde gesprekken en de romans van de Russische schrijver ontstaat er een uiterst intiem portret, of zoals Christofi het zelf noemt: gereconstrueerde memories. Of je hier nu liefhebber van bent of niet, Dostojevski en de liefde verhult niet hoe deze biografie tot stand is gekomen. Tekst tussen aanhalingstekens komt uit herinnerde gesprekken of brieven en cursieve tekstgedeelten duiden op een passage uit één van Dostojevski’s boeken. Zo komt het citaat uit de bovenstaande alinea bijvoorbeeld uit De idioot. Deze werkwijze leidt allerminst tot een willekeurige opeenvolging van citaten, want Christofi zelf is een kundige voice-over die de gebeurtenissen uit het leven van zijn hoofdpersoon op een logische wijze met elkaar verbindt. En het allerbelangrijkste: hij geeft volmondig toe dat hij passages heeft ingekort en aangepast om de leesbaarheid te waarborgen.

Naast bewondering voor dit monnikenwerk wordt de rode draad, de liefde, nooit uit het oog verloren. Veel aandacht gaat uit naar de romantische relaties van de Russische auteur, die vaak uiterst pijnlijk verlopen. Wanneer Dostojevski op middelbare leeftijd eindelijk gelukkig getrouwd is, verschuift de aandacht naar andere vormen van hartstocht. De manier waarop de impact van de dood van zijn dochtertje wordt gereconstrueerd is ronduit hartverscheurend, maar door het hele boek is bijvoorbeeld ook de genegenheid voor zijn broer Michael rotsvast. Te midden van al dit tumult schetst Christofi ook een beeld van hoe een aantal van de meest bekende romans uit de wereldliteratuur zijn ontstaan. Doordat je nu meer weet over de uitdagende omstandigheden waarin Dostojevski schreef, groeit de bewondering voor bijvoorbeeld De broers Karamazov nog meer. Ondanks zijn verslechterende gezondheid was hij toch in staat om al zijn liefde, pijn en andere persoonlijke gevoelens in deze laatste roman te stoppen.

De onorthodoxe manier waarop dit verhaal wordt verteld, roept soms reacties op die normaal zijn voorbehouden aan romanpersonages. De scènes waarin de beroemde Russische schrijver zijn gokverslaving niet in de hand weet te houden, zijn soms wat repetitief. Toch is deze reactie vooral tekenend voor de emotionele band die je inmiddels met de hoofdpersoon hebt opgebouwd. Net als de personages in zijn boeken wil je ook de auteur behoeden voor fatale keuzes. Dat je regelmatig 'Oh, Fjodor' verzucht, is vooral een compliment aan de manier waarop dit boek is geconstrueerd: literaire fictie zoals het moet zijn!