Vertroebeld beeld van onze gedeelde Europese cultuur

In de achttiende eeuw maakten aristocratische jongeren uit het noorden van Europa vaak een rondreis naar de kunst- en cultuurschatten aan de Middellandse Zee: een grande tour. Zowel de naam als de inhoud van de bundel die de Franse auteur Oliver Guez heeft samengesteld, vertaald door Katelijne De Vuyst, hint naar deze traditie. Grand Tour Europa neemt je aan de hand van hedendaagse schrijvers als Lize Spit, Fernando Aramburu en Eva Mensasse mee op een rondreis langs de lidstaten van de Europese Unie, waarin je wordt ondergedompeld in het gedeelde verleden van ons continent.

Guez gaf aan de auteurs één opdracht mee: ‘ik heb hun gevraagd iets te vertellen over een plek waar de band van hun land met de Europese cultuur en geschiedenis aan het licht komt.’ Ondanks deze afgebakende vraag is het resultaat allesbehalve eenduidig. Het levert een prachtige mix aan fictie- en non-fictieverhalen op, die inderdaad de veelzijdigheid van de Europese cultuur laten zien. Om orde aan te brengen, heeft Guez als samensteller de verhalen gegroepeerd onder thema’s als omzwervingen, nostalgie en wonden. Onder dit laatste kopje staan maar vier vertellingen, maar er hadden meer bijdrages onder dit thema geschaard kunnen worden. Als er iets thematisch opvalt, is het dat veel auteurs schrijven over de Europese littekens uit het verleden, en dan vooral die uit de twintigste eeuw, zoals de Holocaust.

De Poolse Agata Tuszynska geeft hiervan een goed voorbeeld. Met Adres geeft ze een prachtige ingetogen blik in dit duistere verleden, voor haar gesymboliseerd in de muur van het getto van Warschau, een traumatisch litteken in de stad. Naast een terugblik op haar persoonlijke zoektocht naar de geschiedenis en de identiteit van de stad tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, maakt de auteur nog een belangrijke opmerking over er net niet bij horen, een gevoel dat in veel bijdrages van Oost-Europese schrijvers in Grand Tour Europa terugkomt.

‘Ik erkende mijn Poolse roots niet. Ik wilde deel uitmaken van Europa, naar het westen kijken, over het ijzeren gordijn heen. Maar ik voelde mij als een aangetrouwde nicht.’

Tegenover deze wonden uit het verleden zetten vooral schrijvers uit het westen en noorden van het continent een heel ander beeld neer. Hieruit blijken vooral de mogelijkheden, net als de jongeren die in de achttiende eeuw op reis gingen, om gelijkgezinden uit andere Europese landen te ontmoeten en ideeën uit te wisselen. Jan Brokken schrijft bijvoorbeeld over Hotel Spaander in Volendam, waar aan het begin van de twintigste eeuw een Europese kunstenaarskolonie was gevestigd. De Deense auteur Jens Christian Grøndahl kiest voor een luchtige lofzang op het café.

‘Niet toevallig moet ik aan cafés denken als ik droom van Europa. De oases in de burgermaatschappij waar je tegelijkertijd alleen kunt zijn met anderen, zonder dat het een ander belet.’

Naast deze tweedeling in de toon van de verhalen tussen oost en west, valt er nog iets op aan deze bundel, iets wat Guez in zijn pro-Europese inleiding niet noemt. Daarin spreekt hij van een bonte Europese cultuur die een tegenwicht moet bieden aan interne als externe krachten die identiteiten in een afgebakend hokje willen plaatsen. Toch is de consequentie van diezelfde Europese cultuur dat er ook mensen zijn die er niet aan mee mogen doen. Slechts sporadisch schemeren dit soort uitsluitingsmechanismen in het boek door. De bijdrage uit Malta van Immanuel Mifsud is een broodnodige uitzondering. Hierin probeert een migrant het eiland te bereiken, maar tijdens zijn tocht wordt hij voortdurend geconfronteerd met nieuwsberichten over Europese landen die geen migranten op zee willen redden.

De prachtige individuele bijdrages aan Grand Tour Europa bieden inderdaad het pluriforme beeld van de in de inleiding beloofde gedeelde Europese cultuur. Toch is het voor de balans in de verhalen jammer dat de Europese blik vooral in het verleden blijft hangen en dat slechts weinig auteurs hebben gekozen om over echte hedendaagse uitdagingen, zoals migratie en omgaan met ons slavernijverleden, te schrijven.