Harde en hoopvolle Mexicaanse samenleving

In De ontembare liet schrijver en regisseur Guillermo Arriaga het Nederlandstalige lezerspubliek al kennismaken met het keiharde geweld in Mexico. Maakte hij in dat boek in één verhaallijn nog een uitstapje naar Canada, zijn nieuwe roman speelt zich volledig af in zijn thuisland. Het vuur redden, vertaald door Peter Valkenet, Christina Nikijuluw, Annet van der Heijden en Corine van den Broek, toont door deze keuze nog meer de rauwe werkelijkheid van een maatschappij die is doordrenkt met corruptie, vriendjespolitiek en bendeproblematiek. Toch komt er in deze harde werkelijkheid één ding bovendrijven als reddingsboei: kunst.

Op het eerste gezicht lijken bovenstaande onderwerpen naar de achtergrond te verdwijnen. Arriaga gebruikt een ander eeuwenoud thema om zowel het geweld als de kunst in beeld te brengen. Danseres Marina bezoekt met twee van haar beste vrienden de gevangenis in het kader van een literair project. Gevangenen worden hierin uitgenodigd om hun (levens)ervaringen op papier te zetten. Al tijdens het eerste bezoek valt ze als een blok voor een van hen: José Cuauhtemoc. Bijna negenhonderd pagina’s lang volgen we hun liefdesgeschiedenis die in de kern veel weg heeft van eeuwenoude verhalen zoals Romeo en Julia. Twee maatschappelijke tegenpolen die door iedereen worden gewaarschuwd hun relatie niet voort te zetten.

Als personages maken ze in deze roman geen al te grote ontwikkeling door, maar hun liefdesgeschiedenis is vooral de katalysator om in te zoomen op de Mexicaanse samenleving, met in het bijzonder het gevangenisbestaan. Corrupte gevangenisdirecteuren die Marina proberen af te persen, erbarmelijke omstandigheden, maar vooral de uitzichtloosheid van de ingezetenen. Velen van hen keren na hun vrijlating weer terug, omdat het bendebestaan de enige manier is om buiten de gevangenis het hoofd boven water te houden. Het knappe is dat Arriaga, ondanks de dikte van het boek, geen letter te veel besteedt om deze uitzichtloosheid naar voren te brengen. Hij beschrijft het geweld zoals het is en verweeft op een heel natuurlijke manier zijn zienswijze over de Mexicaanse maatschappij in het liefdesverhaal van Marina en José. Wanneer zij bijvoorbeeld de angst beschrijft om in haar eentje de gevangenis te bezoeken, maakt ze een simpele, rake observatie: ‘We leven in een verscheurd land, waarin de ene helft de andere niet vertrouwt.’ Je gelooft haar, omdat dit keer op keer blijkt uit de manier waarop het gevangenispersoneel een slaatje uit haar rijkdom probeert te slaan.

De auteur verdient vooral een pluim voor de manier waarop hij de problematiek naar voren brengt. Hij kiest naast een verhaallijn vanuit het oogpunt van de hoofdpersonen, voor nog twee zienswijzen. De verhaallijnen van José en Marina worden af en toe onderbroken door een cursief deel, waarbij het aan het begin van het verhaal onduidelijk is aan wie deze stem toebehoort. Hierin wordt de geschiedenis van de familie Cuauhtemoc verteld, waarin de opvoeding, maar vooral de enorme geldingsdrang van de vader van José blijkt. Toch zijn de mooiste intermezzo’s de verhalen die de gevangenen tijdens de literaire workshops schrijven. Arriaga weet hierin echt verschillende stemmen neer te zetten met ontzettend rake onthullingen of bekentenissen.

'Door iemand van zijn leven te beroven, heb ik mezelf ook van het leven beroofd. Zonder dat ik het aan die ander of mezelf kan teruggeven. Geen enkele dode is dit dode leven waard.'

Door de resultaten van de literaire workshop in de roman op te nemen, blijkt dat de gevangenen meer zijn dan de beesten waarvoor ze vaak voor worden aangezien. Op deze manier wordt het keiharde geweld naast een creatief proces of eindresultaat geplaatst, waardoor er een tegenwicht wordt geboden voor het zwart-witte beeld dat over criminelen heerst. Het geweld wordt niet goedgepraat, maar het boek laat vooral zien dat als je ze de kans biedt, mensen tot andere dingen in staat zijn. Dat is uiteindelijke de klasse van Het vuur redden, Arriaga brengt een gouden randje aan in zijn gitzwarte beeld van de Mexicaanse maatschappij.