Meerstemmig debat over Belgisch koloniaal verleden

Op 30 juni vierde Congo zestig jaar onafhankelijkheid, maar tot de eeuwwisseling werd het debat over het koloniale verleden van het Afrikaanse land vooral door historici gevoerd. Mede door de Black Lives Matter-beweging neemt ook in andere kringen de belangstelling voor deze periode toe. In Koloniaal Congo. Een geschiedenis in vragen worden bijdragen van historici gebundeld, in de hoop daarmee een schakel te vormen tussen academisch onderzoek en een breder publiek met een interesse in het Belgische koloniale verleden.

In tegenstelling tot andere boeken die in dit jubileumjaar verschijnen, onderscheidt Koloniaal Congo zich op verschillende manieren, waarbij bijvoorbeeld de opzet opvalt. Om de vertaalslag van wetenschappelijke kennis naar een behapbaar boek te maken, is gekozen voor vierendertig korte artikelen gegroepeerd rond thema’s als 'scharnierpunten', 'economie & maatschappij' en de 'beschavingszending'. Doordat in elk artikel één specifieke vraag centraal staat, worden wetenschappers uitgedaagd om hun bevindingen kort en bondig te formuleren. Lezers zonder veel voorkennis krijgen zo precies genoeg informatie om een goed beeld te vormen over bijvoorbeeld het leven van de Congolese arbeiders, of de inzet van koloniale propaganda. Wie meer wil weten, vindt aan het einde van elk artikel een bibliografie met primaire en secundaire bronnen. Door deze opzet word je niet overvoerd met informatie, maar uitgenodigd om zelf onderzoek te doen naar onderwerpen die je interesseren.

Koloniaal Congo probeert ook af te rekenen met enkele hardnekkige mythes die tot op de dag van vandaag terugkomen in discussies over het koloniaal verleden. De meest bekende feiten zijn de wandaden van Leopold II, de koning der Belgen die door dwangarbeid, verminkingen en massamoord een waar schrikbewind uitoefende. De historische feiten worden niet ontkend, maar er wordt onderzocht of de bevolkingsafname aan het einde van de negentiende eeuw volledig valt toe te schrijven aan zijn autoritaire bestuur. En kun je het extreem gewelddadige karakter van Leopolds regime als genocide beschouwen, een term die vooral de laatste twintig jaar voortdurend terugkomt in het koloniale debat.

Het meest opvallend is de samenstelling van de auteurs die aan het boek hebben meegewerkt: Belgische, buitenlandse en Congolese historici. Het boek is dus geen eenzijdige dialoog van de vroegere kolonisator, maar eerder een poging tot een tweegesprek waarin beide kanten van het verhaal worden belicht. Minpunt is dat de samenstellers geheel uit Belgische historici bestaan, iets dat ze zelf in de inleiding benoemen. Hierdoor bestaat de kans dat de onderwerpen die worden besproken, zijn gekozen op basis van het wetenschappelijke en publieke debat in België. In hoeverre laat de Congolese inbreng in dit boek een ander beeld toe? De blik van binnenuit komt vooral goed naar voren in één van de laatste artikelen, waarin Isidore Ndaywel é Nziem het koloniale verleden beschouwt door een Congolese bril. Zij brengt bijvoorbeeld naar voren dat door de opeenvolging van crises na de onafhankelijkheid een deel van de bevolking het koloniale tijdperk zelfs begon te idealiseren.

'De Congolezen herinnerden zich dat deze periode ook nog andere dingen te bieden had gehad dan zweepslagen en rassensegregatie ... alles wat verband hield met Belgisch-Congo kreeg een soort kwaliteitslabel, vooral op technologisch gebied.'

Door haar inbreng ontstaat er een genuanceerder beeld van de vraag die boven het laatste deel van het boek hangt: is de onafhankelijkheid te vroeg gekomen?

Naast het grote publiek een inkijkje geven in de werkwijze van historici, is het opnemen van de zienswijze van Congolese wetenschappers de grootste meerwaarde van dit boek. Het is nog geen evenwichtige dialoog, maar Koloniaal Congo doet een goede poging om meer verschillende stemmen aan het woord te laten in het soms verhitte en eenzijdige debat over het Belgische koloniale verleden.