Rijke literatuurgeschiedenis van de Balkan ontkracht vooroordelen

Aan het begin van Negen steden maakt schrijver en docent Europese literatuur aan de Uva Guido Snel meteen duidelijk wat voor soort boek hij wil schrijven. Dit verhaal, waarin hij langs o.a. Wenen, Budapest, Sarajevo, Belgrado en Istanbul trekt, is geen reisboek. Volgens de auteur is het een mythe dat iemand met een argeloze blik de lezer meeneemt naar nieuwe plekken. Zeker in de afgelopen decennia, waar beelden een steeds grotere rol innemen, heeft bijna iedereen al eerder een voorstelling van een bepaald gebied kunnen maken, ook al ben je er nooit eerder geweest.

Als zijn tocht geen reisverslag is, wat is het dan wel? Snel wil vooral de mythe van de Balkan doorpikken, zoals hij in de inleiding meteen duidelijk maakt. ‘Een van de doelen van deze reis, is illustreren dat de Balkan niet bestaat. Dat het een hersenspinsel is. Een soort Europese achterbuurt die we met zijn allen hebben verzonnen. Waar Europa zijn historische afval dumpt, de eigen duistere neuroses en obsessie kan uitleven, zodat het zelf des te krachtiger kan stralen als baken van licht, ijkpunt van vooruitgang.’ Om te belichten hoe divers en kleurrijk dit deel van Europa is, maakt hij de reis op basis van gesprekken met vrienden, meestal schrijvers, die hij persoonlijk kent of zelf heeft vertaald.

Deze opzet pakt goed uit, want hierdoor blijft de auteur weg van de platgetreden paden en toont hij daadwerkelijk een andere blik op dit vaak onderbelichte deel van het Europese continent. Hierdoor heeft vooral de eerste helft van het boek een hoog ‘show, don’t tell’-gehalte. Door Snels eigen ervaringen en de gesprekken die hij voert, ontstaat bijna vanzelf een rijk beeld van het culturele landschap van bijvoorbeeld Wenen en Boedapest. Hij contrasteert zijn eigen bevinding, waaruit alles behalve homogeniteit blijkt, met fragmenten uit andere boeken en reisverslagen, waarin het stereotype beeld van de Balkan, waar vreemde, ongecultiveerde mensen leven, overheerst. Op deze manier houdt hij de lezer een spiegel voor, waaruit de eeuwenlange bekrompenheid in West-Europese denkbeelden blijkt.

Grotere uitspraken sijpelen langzaam in het boek door, als de tocht zich verplaatst naar steden waar begin jaren negentig de oorlog woedde. De auteur laat glashelder zien dat de mensen die betrokken waren bij het vredesproces in de regio, dezelfde stereotype denkbeelden over de Balkan hadden. Daarom zaten ze, volgens de auteur, nooit als gelijken aan de onderhandelingstafel. Terwijl door de oorlog de verschillen tussen de volkeren duidelijk werden, zagen de veelal West-Europeanen de regio nog steeds als één groot, barbaars geheel. Ook als het dus echt ergens om gaat, toont Snel dat het wij-zij denken in Europa nog steeds de kop opsteekt.

Om echt grip op dit boek te krijgen, en de vooroordelen die het probeert te ontkrachten, wordt er wel veel kennis van de lezer verlangd. Juist omdat de auteur zo thuis is in de regio, vergeet hij weleens de lezer die wellicht alleen de beelden van kapotgeschoten steden uit de jaren negentig op het netvlies heeft staan. Zeker in gebieden met een rijke culturele historie, duizelt het soms van de namen van schrijvers en culturele gebeurtenissen. Vooral in het midden van het boek, als Sarajevo en Belgrado worden aangedaan, passeren te veel namen de revue, waardoor het lastig is om het grote plaatje wat de auteur probeert te schetsen vast te houden.

Toch heeft de auteur één ding wel bereikt. Als een ware goochelaar trekt hij een laken van een rijke, maar haast vergeten literaire erfenis af. Doordat hij ook veelvuldig quote uit de werken van auteurs als Danilo Kis en laat zien hoe invloedrijk theatermakers als Ljubisa Ristic waren, krijg je vooral zin om zelf de werken van kunstenaars uit deze regio te ontdekken. Hierdoor is Snel uiteindelijk toch in zijn opzet geslaagd. Met Negen steden heeft hij de nieuwsgierigheid voor dit deel van Europa aangewakkerd en uiteindelijk draagt vooral dit bij aan het marginaliseren van de superieure blik vanuit het Westen.