Srebrenica van binnenuit

Zes dagen was Hasan Hasanović in juli 1995 onderweg van Srebrenica naar vrij grondgebied. Zonder eten en gescheiden van zijn broer, vader en oom bleef hij uit handen van het Servische leger. In Srebrenica overleven beschrijft hij het verhaal van zijn familie voor, tijdens en na de Joegoslavische burgeroorlog.

Hasanović verloor zijn vader en tweelingbroer tijdens de val van de stad. Hij was betrokken bij de oprichting van het herdenkingscentrum in Srebrenica en geeft er nu rondleidingen. Ook wordt hij vaak uitgenodigd om zijn verhaal te vertellen op scholen of tijdens herdenkingen, zowel in Bosnië als ver daarbuiten. Toen medewerkers van Kazerne Dossin en Kamp Westerbork door hem werden rondgeleid, spanden zij zich in om zijn bijzondere verhaal beschikbaar te stellen in het Nederlands.

Als Bosnische moslim groeit Hasanović op in het voormalig Joegoslavië. De gemeenschap is hecht en men helpt elkaar met allerhande klusjes. Zijn vader en opa werken in de deelrepubliek Kroatië en voor boodschappen wordt er uitgeweken naar de grote stad, waar voornamelijk Serviërs wonen. Voordat aan het begin van de jaren negentig het nationalisme oplaait, was Hasanović voortdurend omringd door mensen met een andere etniciteit.

'Ik hoorde nooit de taal van de haat, of het genre verhalen waarin de Serviërs werden afgeschilderd als onze vijanden. Ik had enkele Servische schoolkameraden die ik net zozeer respecteerde als mijn Moslimvrienden. Ik hoorde ook vaak mijn grootvader respectvol en vriendelijk praten met onze Servische buren.’

Het toenemende nationalisme en de daaropvolgende oorlog komen voor de opgroeiende jongen dan ook als een verrassing. Het dorp waar hij zich veilig voelde, wordt steeds vaker aangevallen, waarop het gezin besluit te vertrekken.

‘Ons leven in het dorp was mooi geweest. Toen kwam de oorlog en alles werd in de as gelegd: onze huizen, boeken, familiefoto’s, kleren – heel ons bezit. Het was alsof onze hele wereld tot stof en as was vergaan. Er was alleen nog hoop – de hoop dat we zouden overleven.’

Na verschillende omzwervingen belandt het gezin uiteindelijk in Srebrenica, de stad die in 1993 door de VN werd uitgeroepen tot veilig gebied. In juli 1995 kan de vredesmacht echter niet voorkomen dat Bosnisch-Servische troepen onder bevel van generaal Ratko Mladić de stad innemen en een groot deel van de daar aanwezige moslimmannen vermoorden, waaronder familieleden van Hasanović.

Hoezeer het conflict in Joegoslavië ook is ingebed in geopolitieke beslissingen, dit speelt slechts een bescheiden rol in het boek. Centraal staat het levensverhaal van de auteur, waardoor de politieke verwikkelingen naar de achtergrond verdwijnen. Deze keuze is zowel de kracht als de zwakte van het boek. Het ooggetuigenverslag van iemand die de massaslachting in de Bosnische stad heeft overleefd is uniek, maar vooral de aanloop ernaartoe boeit. Zo krijg je bijvoorbeeld mee hoe Hasanović in elke woonplaats nieuwe vrienden maakt, jarenlang niet naar school gaat en hoe het gezin met gevaar voor eigen leven schoon drinkwater en voedsel verzamelt. Alledaagse dingen die je snel vergeet als er op het nieuws wordt bericht over een oorlogsgebied.

Uiteindelijk creëert vooral de schrijfwijze een afstand, omdat het verhaal in korte en kinderlijke zinnen wordt verteld. In het voorwoord verontschuldigen de initiatiefnemers van de Nederlandse vertaling zich al voor deze schrijfstijl, maar de staccatozinnen voelen soms als een opsomming. Vooral het deel waarin Hasanović ingaat op zijn leven na de burgeroorlog wordt in sneltreinvaart verteld en mist historische duiding, maar ook verdwijnt hier de persoonlijke connectie met de hoofdpersoon.

De onmogelijke taak om op papier duidelijk te krijgen hoe het voelt een overlevende te zijn van zo’n gebeurtenis draagt er waarschijnlijk aan bij dat Hasanović kiest voor een orale overlevering als medium – in de vorm van zijn lezingen en rondleidingen. Na het lezen van dit verhaal is een bezoek aan het Srebrenica-Potočari Memorial een must om de gruwelijkheden en consequenties echt tot je door te laten dringen.