Geslaagde whydunnit over een sympathieke moordenaar

Steve Sem-Sandberg baseerde de roman W., vertaald door Geri de Boer, op het waargebeurde verhaal van Johann Christian Woyzeck. De naam doet misschien geen belletje rinkelen, maar de Zweedse auteur is niet de eerste die zich liet inspireren door deze negentiende-eeuwse voetsoldaat. Georg Büchner ging hem in 1837 voor met het toneelstuk Woyzeck, dat inmiddels een Duitse theaterklassieker is. Ondanks deze illustere voorganger voegt deze roman een extra dimensie toe en dat heeft alles te maken met de slimme opbouw en bij vlagen fabelachtige schrijfstijl van W..

Net als het toneelstuk volgt Sem-Sandberg trouw de feiten die over zijn hoofdpersoon bekend zijn. Een soldaat komt terug uit de Napoleontische oorlogen, wordt verliefd op een vrouw die speelt met zijn gevoelens, ziet haar met een andere man waarna hij haar vermoord. De grote vraag die tijdens deze roman wordt onderzocht is niet of Woyzeck daadwerkelijk de dader is, maar of hij de moord bij zijn volle bewustzijn heeft gepleegd. Het knappe is dat er in het boek geen waardeoordeel over de daad wordt geveld, maar dat de lezer zelf kan beslissen of de hoofdpersoon toerekeningsvatbaar is.
De schrijfwijze helpt hierbij, want Sem-Sandberg geeft af en toe een inkijkje in de meanderende gedachtestroom van Woyzeck, waardoor je hem al snel goed leert kennen. Dit begint al op de eerste pagina’s wanneer de veroordeelde tijdens een verhoor in de gevangenis zelf de gebeurtenissen van die bewuste avond op een rijtje zet. Flashbacks naar zijn geliefde, zijn eigen gevoelsleven en omschrijvingen van de politieagenten die daadwerkelijk voor hem zitten, lopen naadloos in elkaar over.

‘Het is alsof hij ergens tussen slapen en waken zweeft, zijn lichaam verdoofd als in een diepe slaap, maar toch is hij zo helder en schoon in zijn hoofd dat alles tot hem doordringt met de volle kracht van de gewaarwording; en soms denkt hij wel dat deze toestand de enige werkelijke is.’

De keus voor deze schrijfwijze helpt mee in het voelen van betrokkenheid bij het hoofdpersonage en de nieuwsgierigheid naar de uitkomst van de moordzaak. Ook de opbouw van het boek in zes delen helpt bij de interesse voor zijn levensloop. Het tempo en het belang van de gebeurtenissen is niet altijd in balans. In elk lang hoofdstuk kom je meer te weten over een bepaalde levensfase van Woyzeck, waarbij vooral zijn belevenissen in de Napoleontische oorlogen iets te veel zijn uitgesponnen. Hoewel er een duidelijk statement wordt gemaakt over de erbarmelijke omstandigheden waarin de oorlogen werden gevoerd en wat dit met de veroordeelde doet, haalt het de vaart uit het verhaal. De roman is al te veelomvattend om ook nog de politieke beslommeringen van de negentiende eeuw erbij te betrekken.

Wat wel uit elk deel blijkt, is dat Woyzeck vaak op de vlucht slaat als hij weer eens in de problemen raakt door de liefde voor een vrouw. Veel van de gebeurtenissen in zijn leven lijken hem simpelweg te overkomen, waardoor hij niet voor zichzelf opkomt, maar kiest voor een vlucht. Of zoals de alwetende verteller zijn karakter krachtig samenvat:

‘Mensen om hem heen of gebeurtenissen die hij meemaakt worden voor hem pas werkelijkheid wanneer hij in staat is ze een plaats te geven in een samenhang die hij zelf overziet. Als ze zich ook maar een klein stukje verplaatsen tot buiten de omtrekken van zijn eigen denken, begrijpt hij ze niet.’

Het moeilijk kunnen plaatsen van de reacties van andere mensen, maar ook de gebeurtenissen die hem lijken te overkomen, maken deze roman tot een uiterst vermakelijke whydunnit. De treffende schrijfstijl helpt om tot de kern van de moordzaak te komen, maar zorgt er vooral voor dat de innemende hoofdpersoon al snel een plaatsje in je hart krijgt. Als je je aan het einde van een boek kunt verplaatsen in de motieven van een moordenaar, weet je zeker dat je een beklemmende roman hebt gelezen.