Alkibiades: held of opportunist?

Met ‘Alkibiades’ schreef Ilja Leonard Pfeijffer zijn grootste roman en één van de grootste uit onze literatuur. Het is een historische roman over de Griekse held (?) uit de vijfde eeuw vóór Christus, zoals overgeleverd op papyrusrollen. Alkibiades richt zich tot de Atheners om zich te rechtvaardigen. Achterin het boek vinden we de bronnen waarop Pfeijffer zich baseert, zonder ze op de voet te volgen. Hij past ze aan, maakt een keuze of verzint om zijn verhaal sluitend te maken. De papyrusrollen zijn pure fictie, want er is niets van Alkibiades zelf overgeleverd, al heeft hij heel wat uit te leggen.

Alkibiades is vroeg wees en Perikles neemt hem in huis. Perikles is de leider van de Atheense democratie en heeft geen tijd voor zijn stiefzoon die zichzelf vermaakt in de steegjes van de stad. Hij groeit op tot een knappe jongen met androgyne trekken die door mannen en vrouwen wordt begeerd. Mannen trachten hem te verleiden met cadeaus of feestjes, waar Alkibiades handig gebruik van maakt. Hij is in de ban van de filosoof Sokrates met wie hij een relatie heeft. Later trouwt hij en krijgt een zoon en een dochter.

Als wees komt hij tekort in de liefde, maar als jongvolwassene heeft hij alles om liefde te krijgen, want hij is mooi en slim. Het komt hem in de politiek goed van pas. Na de dood van Perikles door een epidemie, ziet hij zijn kans schoon en wordt hij keer op keer herkozen als strateeg. Alkibiades ziet het groot en weet de Atheners over te halen tot een expeditie naar Sicilië, het begin van de verovering van de toenmalige wereld. Om het Atheense imperium te behouden en aartsrivaal Sparta te verslaan, zijn veroveringen nodig voor de belastingopbrengsten.

De expeditie naar Sicilië is een catastrofe. Vóór zijn vertrek beschadigen tegenstanders de Hermesbeelden en beschuldigen Alkibiades van deze godslastering. Nog tijdens de strijd wordt hij gearresteerd voor een proces in Athene, maar hij weet te ontkomen naar Sparta. Alkibiades past zich aan, traint met de Spartanen en eet hun zwarte soep. Hij wint het vertrouwen van de koning en geeft hem militaire adviezen. Ze zijn voordelig voor Sparta en niet te nadelig voor Athene.

Als de koning op oorlogspad is, verleidt zijn vrouw Alkibiades. Hij vindt het opwindend dat zij zwanger van hem wordt, wacht de wraak van de koning niet af en besluit over te lopen naar Perzië. Na het sobere leven in Sparta leeft hij in weelde aan het hof van de satraap. Hij bezint zich op zijn terugkeer naar Athene, waarin hij triomfantelijk slaagt.

De Atheners vergeven Alkibiades alles, stellen hem buiten vervolging en benoemen hem tot aanvoerder. Alkibiades koopt de prostituee Timandra vrij, een zelfbewuste vrouw die bij hem blijft. Toch duurt de euforie niet lang. Bij een nieuwe expeditie gaan veel schepen verloren en hij wordt afgezet. Alkibiades trekt zich terug in het verre Melissa om zich aan het schrijven te zetten en de Atheners alsnog te overtuigen. Hij wordt vermoord, want zolang hij leeft, hebben de Atheners hoop. Timandra brengt zijn manuscript in veiligheid, waaraan wij de roman danken.

Voor Alkibiades heeft ambitie een prijs. Hij is vervreemd van zijn kinderen en verwaarloost zijn vriend Sokrates aan wie hij vaak terugdenkt. Hij is een slechte leerling en voelt zich schuldig. Je kunt zelfs zeggen dat Alkibiades door zijn brandende eerzucht en tomeloze ambitie de Atheners als in een tragedie naar de ondergang heeft geleid.

Alkibiades vindt dat hij door anderen gefrustreerd is. Hij heeft de liefde van de Atheners willen winnen, hij leeft in hun verbeelding. De mensen verlangen naar hem en hij laat ze dromen van een betere toekomst. Toch is zijn levensloop niet die van een held, maar van een opportunist.

De roman is geschreven in breedvoerige, lange zinnen, rijk aan beelden en details. Zowel de zinslengte als de soms formele woordkeuze doen denken aan het taalgebruik in de bronnen en geven de roman een klassieke allure. De stijl vraagt in combinatie met de omvang van de roman veel van de lezer.

Pfeijffer maakt (te) veel werk van het hoe en waarom van diverse zee- en veldslagen. Oorlog is in die tijd eerder regel dan uitzondering en vooral de oorlogstaferelen zijn in de bronnen terug te vinden. Bovendien krijgen we zo inzicht in de beweegreden van Alkibiades die immers strateeg is.

Pfeijffer beschrijft hoe de Atheense democratie aan chaos en corruptie ten onder gaat. Op den duur stemt de meerderheid zelfs voor de afschaffing ervan, waarna terreur uitbreekt en de mensen spijt krijgen van hun keuze. Maar het is te laat, de mensen zijn hun vrijheid kwijt. Bij alle ontevredenheid over de democratie verliezen ze uit het oog dat elk alternatief onvrijheid inhoudt, een gevaar dat ook in onze tijd dreigt in heel Europa. Zo sluit ‘Alkibiades’ aan bij ‘Grand hotel Europa’, de vorige roman van Pfeijffer over de achteruitgang van Europa.

‘Alkibiades’ geeft een grandioos beeld van de klassieke oudheid, waardoor deze verre, vreemde tijd tot leven komt. We lezen over landschappen en steden, kleren, voedsel en wapens, gewoonten en rituelen. Of over geopolitieke spanningen en culturele verschillen tussen Athene, Sparta en Perzië. Prachtig is de beschrijving van de bouw van het Parthenon als Perikles zijn stiefzoon rondleidt. Wat een krachttoer om de bronnen in de verbeelding om te zetten! ‘Alkibiades’ bewijst dat fictie je dichter bij de waarheid brengt dan louter feiten.