Het menselijk tekort

Anton Tsjechov (1860-1904) werd geboren in Taganrog aan de Zee van Azov. Zijn vader had zich vrijgekocht uit de lijfeigenschap en was kruidenier. Op de vlucht voor schulden vestigde de familie zich in Moskou, waar Tsjechov medicijnen studeerde. Hij begon in die tijd novellen te schrijven om zijn familie te onderhouden.

Als arts had Tsjechov te maken met de gebreken en ziekten van het menselijk lichaam, als schrijver had hij oog voor psychische problemen en tekortkomingen. ‘De dame met het hondje en andere verhalen’ in de serie Kleine Russische Bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot bevat elf novellen. Ze gaan over het menselijk tekort: mensen hebben eigenschappen en wanen waar ze zich niet van kunnen bevrijden.

‘De dame met het hondje’ (5*) is het grootste en mooiste verhaal. Dmitri Goerov is getrouwd met een afstandelijke vrouw met wie hij geen echt contact heeft. Hij kijkt op haar neer, maar is ook een beetje bang voor haar en is het liefst buiten de deur. Hij verveelt zich met mannen, maar leeft op bij vrouwen. Hij is een geboren verleider die niet leert van zijn negatieve ervaringen: ‘Zijn ruime, inderdaad bittere ervaring had hem lang geleden al geleerd dat iedere affaire, die in het begin altijd zo’n aangename afwisseling in het leven brengt en een aardig en luchtig avontuurtje lijkt, […] steevast uitgroeit tot één groot, uiterst ingewikkeld probleem en dat de toestand uiteindelijk onhoudbaar wordt. Maar bij iedere nieuwe ontmoeting met een interessante vrouw ontglipte deze ervaring op een of andere manier zijn geheugen, kreeg hij zin in het leven en leek alles zo simpel en vermakelijk’.

Op een dag ziet hij een vrouw met een hondje op de boulevard van Jalta. Hij raakt in het park in gesprek met haar door het hondje te lokken. De vrouw heet Anna en bekent dat zich een ongeluk verveelt met haar man, ze noemt hem zelfs een lakei. Als haar vakantie voorbij is, nemen ze voorgoed afscheid. Toch kan Dmitri haar niet uit zijn hoofd zetten, bezoekt haar woonplaats en ontmoet haar in de schouwburg.

De relatie begint opnieuw en ze spreken regelmatig af in Moskou. Hij leidt nu een dubbel leven: zijn openlijk leven is een leugen, alleen in zijn geheime leven is hij oprecht zichzelf. Anna is veel jonger dan Dmitri en het spijt hem dat hij nu pas de ware liefde leert kennen, vrouwen hielden tot nu toe niet van hem, maar van de fantasie die ze van hem hadden gemaakt.

Anna en Dmitri vragen zich wanhopig af hoe ze zich van hun geheime ontmoetingen kunnen bevrijden. Een oplossing is er niet: ‘[…] beiden was het duidelijk dat het einde nog lang niet in zicht was en dat het allermoeilijkste en lastigste nog maar net begon’. Zo is Dmitri terechtgekomen in de situatie die hem zo goed bekend is en die zal duren tot de toestand onhoudbaar is.

De helden van Tsjechov hebben meestal een fatale eigenschap, waarvan ze zich wel bewust zijn, maar waar ze niets aan kunnen doen. Een alcoholische vader leent van zijn kinderen en fabuleert erop los, belooft van alles, maar blijft drinken (‘Een vader’ 3*). Een opvliegende vader ontploft als zijn studerende en even opvliegende zoon om geld vraagt, maar verzoent zich weer met hem en legt het geld klaar (‘Moeilijke mensen’ 3*). Een bisschop wordt ouder en krijgt lichamelijke problemen (‘De bisschop’ 4*). Hij is steeds onbereikbaarder geworden. Hij zou zo graag een spontaan contact met zijn moeder hebben, maar weet de gedwongenheid niet te doorbreken. Hij ziet de gelovigen als een vormeloze massa en als ze met verzoeken komen ergert hun gebazel hem: ‘Hij kon maar niet wennen aan de angst die hij mensen ongewild inboezemde ondanks zijn zachte, bescheiden aard’.

Mensen zitten vol eigenwanen. In ‘Reiziger eerste klas’ (4*) beklaagt een ingenieur zich bij een medereiziger over zijn gebrek aan bekendheid ondanks zijn verdiensten. Hij heeft 20 grandioze bruggen gebouwd, wetenschappelijke artikelen geschreven en scheikundige ontdekkingen gedaan. Maar hij is minder bekend dan een zangeres of een hardloper, die in de krant komen. Hoe wordt je bekend? ‘U zult zeggen: talent - genialiteit - uitzonderlijkheid? Niets van dat alles waarde heer!’ Ze moeten beide lachen als de medereiziger onthult een bekende wetenschapper te zijn van wie de ingenieur nog nooit gehoord heeft.

Tsjechov weet in weinig woorden werelden op te roepen. Hij is niet moralistisch, al laten zijn verhalen feilloos het menselijk tekort zien alsof hij een psychische diagnose stelt. Tsjechov kan vertellen, voegt details toe en weet in ieder verhaal een eigen sfeer op te roepen. Zijn helden zijn door en door menselijk en van alle tijden en plaatsen.