Virulente bacillen en kwaadaardige ideeën

‘De pest’ is de grootste roman van de Franse schrijver en filosoof Albert Camus. Het boek opent met een sfeervolle beschrijving van de stad Oran in Algerije. Het ligt tegen de bergen als een amfitheater. Voor de haven glinstert de zee. De zon snijdt messcherpe schaduwen. De mensen flaneren en het leven gaat zijn gang.

De rust wordt verstoord als de pest verschijnt. Er zijn steeds meer dode ratten en zij zaaien dood en verderf. Niet lang daarna vallen de eerste slachtoffers en de lijken stapelen zich op. Er ontstaat een zekere solidariteit door de angst voor de ziekte. De stemming van de mensen ontwikkelt zich van onverschilligheid tot wanhoop en uiteindelijk tot berusting.

Met de verspreiding van de pest komen steeds meer kwaadaardige ideeën in omloop. De kerk noemt bij monde van priester Paneloux de pest een vingerwijzing Gods voor het zondige leven. Hij roept op tot vroomheid, want God kan troost bieden. Het helpt allemaal niets. De overheid neemt maatregelen zonder inspraak, met een beroep op de volksgezondheid is alles geoorloofd. Zo gaat Oran in lockdown. Sommigen ontvluchten de stad, anderen verzetten zich tegen de maatregelen.

Te midden van de chaos en verwarring is dokter Rieux een toonbeeld van menselijkheid. Hij blijft onvermoeibaar de ziekte bestrijden in de armere wijken van de stad, waar de meeste slachtoffers vallen. Naast idealisme is ook schrijven een vorm van zingeving. Rieux’ buurman Tarrou houdt een dagboek bij, de ambtenaar Grand werkt aan zijn grote roman en de journalist Rambert maakt een reportage. Uiteindelijk verdwijnt de ziekte uit de stad zoals zij gekomen is en maakt zich een zekere opluchting van de mensen meester, in het volle besef dat de pest ieder moment kan terugkomen.

‘De pest’ werd populair tijdens de coronacrisis in 2020-2021 en velen herkenden de nieuwe plaag in de oude. Toch denk ik niet dat Camus zo’n letterlijke bedoeling had toen hij de roman schreef. De roman verscheen vlak na de Tweede Wereldoorlog, in 1947. Met ‘De pest’ had Camus vooral de verspreiding van kwaadaardige ideeën op het oog. Ideologieën als het fascisme en het nazisme leken na de oorlog verslagen, maar er bestond een wijdverbreide angst dat ze zouden terugkomen. Het kan altijd, denk maar aan de heropleving van het nationalisme in onze tijd.

Behalve als een politieke allegorie kun je ‘De pest’ lezen als een filosofische allegorie, in lijn met Camus’ wereldbeeld. Het boek is een verbeelding van een absurde situatie waarin mensen zo maar terecht kunnen komen. Anders dan in ‘De vreemdeling’ waarin een individu in de absurditeit belandt, plaatst Camus nu een hele stad in zo’n toestand. Geen individueel, maar een collectief lot. De mensen hebben er niet voor gekozen, de pest overvalt hen en ze reageren er verschillend op. Gebeden, preken of drastische maatregelen halen niets uit, niet de mens maar het toeval bepaalt het einde van de pest. Het enige wat je kunt doen, is weerstand bieden.

‘De pest’ heeft een fraai evenwicht tussen vorm en inhoud. Camus is een voortreffelijk stilist, het resultaat van veel schrappen en herschrijven, zoals Grand over zijn moeizame arbeid klaagt. Camus’ beschrijvingen zijn atmosferisch en precies, je kunt je Oran levendig voorstellen. Hij slaagt erin zijn lezers te overtuigen van zijn wereldbeeld met een dramatische allegorie. ‘De pest’ laat zowel letterlijke als figuurlijke interpretaties toe en zal door deze gelaagdheid lezers blijven winnen.

Meer over de coronatijd? Lees ‘Antwerpen en het surrealisme van de coronacrisis’ op dewereldmorgen.be