God is dood. Wat nu?

Al op zijn 25ste werd Friedrich Nietzsche (1844-1900) hoogleraar in de klassieke filologie aan de universiteit van Bazel. Hoewel hij graag lesgaf, begon de wetenschap hem tegen te staan. Hij vond het vak te star en te strikt, hij had te veel eigen ideeën en probeerde een andere leerstoel te bemachtigen: filosofie. Het mocht niet zo zijn, de universiteit wist het beter. Steeds vaker kreeg hij last van migraine en zag zich gedwongen zijn baan op te geven. Wat Nietzsche zocht, was een elastisch denken vrij van wetenschappelijke discipline en specialisatie. Het resultaat van die zoektocht is ‘De vrolijke wetenschap’.

Het boek is geen lopende tekst of een betoog, maar een geheel van ideeën en invallen op het gebied van religie, filosofie, geschiedenis, kunst, psychologie en sociologie. Je kunt het boek daardoor moeilijk in één keer uitlezen. De ideeën hebben de vorm van aforismen, proza van een paar regels tot hooguit een halve bladzij. ‘De vrolijke wetenschap’ is uitzonderlijk rijk en veelzijdig, het laat de elasticiteit van Nietzsche’s denken zien. Zelf noemde hij dit perspectivisme. Je kunt eenzelfde zaak vanuit verschillende kanten bekijken en er zowel positieve als negatieve kanten van belichten.

Een goed voorbeeld van perspectivisme is religie. Hoewel Nietzsche de zoon van een dominee was en zijn vader op handen droeg, was hij een scherp criticus van het geloof. Volgens hem streeft het christelijke geloof de verkeerde deugden na: bescheidenheid, naastenliefde, zondebesef. Nee, dan de Grieken! Ze verheerlijken vitale deugden: competitie, genot en levenslust. Toch heeft religie onze wereld gekleurd en tot een besef van culturele eenheid geleid.

Wat zou er zonder religie met de wereld gebeuren? Nietzsche schreef er het beroemde aforisme ‘De dolle mens’ (nr. 125) over: ‘God is dood! God blijft dood! En wij hebben hem gedood!’ Wat rest is verwarring: ‘Wat hebben wij gedaan, toen we deze aarde van haar zon loskoppelden? In welke richting beweegt zij zich nu? In welke richting bewegen wij ons? Weg van alle zonnen? Vallen wij niet aan één stuk door? […] Dolen wij niet als door een oneindig niets?’

Zonder religie is de mens het spoor bijster en begint de moderne zoektocht naar zingeving. Nietzsche’s werk is te zien als een poging om het vacuüm van de religie te vullen. De mens moet volgens hem op eigen benen leren staan, zonder zijn toevlucht te nemen tot fantasieën allerhande, want wetenschap, kunst en religie berusten op illusies van rationaliteit, schoonheid en zingeving. Hoe kunnen we zonder die illusies leven?

Nietzsche heeft een fraaie schrijfstijl, hij is zowel filosoof als literator. Voor mij komt die stijl vooral in ‘De vrolijke wetenschap’ tot zijn recht, meer dan in zijn hoofdwerk ‘Zo sprak Zarathoestra’, waarvan de inhoud versluierd wordt door beeldspraak en retoriek.

Nietzsche is enorm veelzijdig en zijn ideeën zijn profetisch gebleken. Hij is een voorloper van het moderne levensgevoel, de zoektocht naar zin zonder religie. ‘De vrolijke wetenschap’ is een prachtige inleiding in die denkwereld. Nietzsche is een vrije denker, los van de vooroordelen en vrij van de conventies van zijn tijd.

Nietzsche schreef ‘De vrolijke wetenschap’ in Sils-Maria, een dorpje in de Zwitserse Alpen. Hij wandelde in het hooggebergte van het Engadin en hield van de zuivere berglucht. Een atmosfeer van frisheid en helderheid die je óók ervaart als je het boek leest.