De profeet van het pessimisme

Voor Michel Houellebecq is de moderne samenleving failliet, want gecorrumpeerd door individualisme, kapitalisme en materialisme. Zijn hoofdpersonen zijn eenzaam, maken zich geen illusies en leven zonder moraal. Vaak gaat het pessimisme in zijn romans samen met een profetie van de toekomst. In zijn bekendste roman ‘Elementaire deeltjes’ (1998) lijkt Houellebecq zelfs de verlossing in petto te hebben.

Laten we eerst kennismaken met de twee halfbroers Bruno Clément en Michel Djerzinski, ze hebben dezelfde moeder. In de roman wordt hun levensloop afwisselend verteld als de twee spiralen van een dubbele helix. Bruno was als jongen angstig en dik, op de middelbare school vond niemand hem aardig en hij werd veel gepest. Ironisch genoeg belandt hij uiteindelijk in het onderwijs. Levenslang is hij op zoek naar liefde, maar vindt slechts begeerte en seks. Michel heeft een andere oplossing voor de liefdeloosheid van de wereld. Hij heeft zich teruggetrokken en is een vooraanstaand moleculair bioloog.

Hoe is het met beide zover kunnen komen? Ze zijn het slachtoffer van de tijd waarin ze zijn geboren: de seksuele revolutie van de jaren 60. Hun moeder ging naar Californië om er in een hippiecommune te wonen. Haar egoïsme van vrijheid en plezier ging ten koste van haar kinderen, want van hen trok ze zich niets aan. Ze kwamen naar Frankrijk, woonden bij hun grootmoeders en wisten niet van elkaars bestaan. Liefdeloos geboren zijn ze een liefdeloos leven tegemoet gegaan.

Michel werkt op het gebied van de genetische manipulatie. Hij wil een DNA uitvinden voor een nieuwe mensheid: een ongeslachtelijke en onsterfelijke soort die niet langer zal lijden onder eenzaamheid en individualiteit. De biotechnologie zal slagen waar de filosofie en de seksuele revolutie faalden: de mens bevrijden van zichzelf. De nieuwe mens is een elementair deeltje en de roman is een eerbetoon aan de mens zoals we hem tot nu toe kennen. Michel is vast op dit idee gekomen uit reflectie op zijn leven: zijn bestaan is al zo goed als gereduceerd tot een elementair deeltje.

Als geen ander weet Houellebecq zijn kritiek op mens en maatschappij overtuigend en scherp te verwoorden. Sommige passages zijn hilarisch, zeker over de gang van zaken in de hippiecommune. Zoals vaker in zijn romans, beperkt Houellebecq zich niet tot het vertellen van het verhaal, maar geeft hij ook informatie over allerlei ideeën en theorieën, waardoor fictie en non-fictie in elkaar overgaan.

De hoofdpersonen Bruno en Michel zijn karikaturen: zo geobsedeerd door seks als Bruno en zo cerebraal als Michel is niemand. Ze zijn personificaties van ideeën, zodat de tegenstelling tussen beide des te scherper naar voren komt, al zijn ze beslist geen levenloze abstracties. Misschien zijn de personages afspiegelingen van de drift en het verstand, de wil en de voorstelling.

Houellebecq schrijft verre van eenvoudig, zijn zinnen kunnen lang en complex zijn. Toch zijn ze goed leesbaar omdat hij zich zo direct, zelfs bijtend uitdrukt. Hij lijkt daarin op die eerdere Franse provocateur, Louis-Ferdinand Céline. Zijn proza is eruptief, provocerend en vitaal, óók in het Nederlands van zijn vaste vertaler Martin de Haan.

‘Elementaire deeltjes’ is een prikkelend boek dat je doet nadenken over mens en maatschappij. Is er nog wel een samenleving? Wat zijn de gevolgen van een bepaald type samenleving op de individuen waaruit ze bestaat? Moeten we naar een nieuwe mens te streven? Het boek is daardoor verwant met ‘Homo Deus’ van Yuval Noah Harari dat soortgelijke vragen oproept.

Het valt te betwijfelen of de nieuwe mens als kloon van de oude van alle leed en lijden verlost zal zijn, ze delen immers dezelfde eigenschappen. Is de perfecte, pijnloze mens wenselijk? Misschien is zo’n gelukkig leven wel zo saai dat we de oplossingen in dezelfde richting zoeken als Bruno en Michel. Als we niet als zij willen leven en evenmin de nieuwe mens willen, moeten we een andere samenleving willen.