Wie het verborgen verleden blootlegt, betaalt een hoge prijs

Anil’s Ghost is een moeilijke, rijkgeschakeerde, intense en beklemmende roman van de Canadese schrijver Michael Ondaatje. Het verhaal is gesitueerd in de burgeroorlog in Sri Lanka rond 1990, waarbij de regering de marxistische rebellen in het zuiden en de separatisten in het noorden gewelddadig onderdrukte. Veel mensen verdwenen spoorloos nadat ze door een van deze drie partijen waren ontvoerd, ingelijfd, gemarteld of vermoord.

Anil Tissera, een forensisch antropologe, doet samen met de archeoloog Sarath Diyasena onderzoek naar misdaden door de regering. Als zij over het eiland reizen komen diverse personages op hun pad, zoals Saraths broer, dokter Gamini, die door de rebellen is ontvoerd; Paripana, een blinde, gepensioneerde archeoloog; en Ananda Udagama, een kunstenaar die via een spiegel de ogen schildert op de reusachtige Boeddhabeelden die over het eiland uitkijken. Anil probeert de waarheid te achterhalen door feiten te verzamelen, maar wordt daarin gedwarsboomd door degenen die het verleden willen laten rusten. Sarath gelooft, net als Ananda, dat de rechtstreekse aanblik van de waarheid dodelijk kan zijn en dat daarom het gebruik van spiegels nodig is. Ondaatje voert de spanning tussen Anil en Sarath tergend langzaam op tot de aangrijpende apotheose.

De roman behandelt het ingewikkelde verband tussen religie, politiek en geweld. Het thema is het zwijgen als uitvloeisel van geweld en de angst daarvoor. De autoriteiten willen de waarheid omtrent de door hen gepleegde oorlogsmisdaden verzwijgen. Burgers zwijgen over hun persoonlijke leven en de politiek en willen de waarheid niet onder ogen zien, omdat zij moeten manoeuvreren in een samenleving waarin iemand die zich durft uit te spreken dat vaak met de dood moet bekopen. Is de waarheid wel belangrijker dan vrede? Te veel weten is voor hen hoe dan ook een zware last, is het dan niet beter om maar geen vragen te stellen en geen antwoorden te zoeken? Bovendien is zwijgen een manier om de confrontatie met het pijnlijke verleden niet te hoeven aangaan. Ondaatje wijst erop dat de onderdrukking van de waarheid een zaak is van zowel het individu als het collectief en dat genezing van de oorlogstrauma’s vereist dat we het verleden onder ogen durven zien.

De schrijfstijl van Ondaatje is bij vlagen poëtisch. In de gefragmenteerde vertelstructuur, die bestaat uit geïsoleerde gebeurtenissen en flashbacks, is het gemakkelijk verdwalen. Het verhaal drijft vaak af waardoor er weinig focus lijkt te zijn. Indrukwekkend is hoe de schrijver zich met zijn boodschap in dit mozaïek niet rechtstreeks op de lezer richt maar hem verlicht door middel van een reeks weerspiegelingen en lichtbrekingen.

Enige kennis van het boeddhisme helpt om de roman te kunnen doorgronden. Zo was Ananda de neef en persoonlijke assistent van Boeddha. Ananda onthield de verhalen van Boeddha en reciteerde ze na diens dood zodat ze konden worden opgeschreven. Boeddhistische motieven als lijden, zelfinzicht en verlichting zijn in de roman terug te vinden. De ogen van Boeddha zijn alziend, ze zijn een symbool van vrede. Het schilderen van de ogen dient met een spiegel te gebeuren omdat wordt geloofd dat de kracht van nieuwe ogen zo sterk is dat de blik niet op de kunstenaar mag vallen.

Anil’s Ghost is een rijkgeschakeerde en aangrijpende roman waarin zich veel afspeelt in de stiltes tussen de fragmenten, op de plekken waar de verteller zwijgt. Bij de eerste lezing vielen nog niet alle fragmenten op hun plek; misschien gebeurt dat wel na een herlezing, waarna ik deze roman nog meer zal kunnen waarderen.