Intens verdriet over een verloren jeugd

Kun je een overrompelend verhaal schrijven over een hufter die een saai en doelloos bestaan heeft? Gerard Reve probeerde het met zijn debuut in 1947 en zorgde met ‘De avonden. Een winterverhaal’ voor een kantelpunt in de literatuur. Ben jij een lezer voor wie ‘De avonden’ ook een kantelpunt is?

De 23-jarige Frits van Egters is naargeestig, vrouwonvriendelijk, ironisch, sarcastisch, sadistisch, walgelijk, misantroop, gierig, neurotisch, fascistisch en angstig (voor monsters en stilstaande gesprekken) en fantaseert graag over martelingen. Hij ergert zich onophoudelijk aan zijn ouders die volkomen langs elkaar heen leven en bij wie hij nog inwoont: “Ik wacht tot ze zich opknopen of elkaar doodslaan.” Hij slingert onhebbelijke opmerkingen naar zijn vrienden, voert futiele gesprekken, vertelt lugubere anekdotes en probeert ze steeds te sarren. Het verhaal beslaat de tien laatste dagen van 1946 en lijkt op een dagboek met een hij-perspectief. Als lezer zit je tien dagen in het hoofd van deze uiterst onsympathieke man, een plek die je het liefst zo snel mogelijk wil verlaten. Toch oefenen zijn aanhoudende bewustzijn (gedachten) en onderbewustzijn (angsten, emoties en angstdromen) een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit, omdat het zaken betreft waarover alsmaar moet worden gezwegen.

Het eerste hoofdprobleem is Frits’ obsessieve hunkeren naar de kinderjaren omdat hij zich in de wereld van de volwassenen niet thuis voelt. Frits is bang voor de toekomst en richt zich daarom op zijn verleden. De jeugd wordt gesymboliseerd door het groene tuinbed, de film ‘De groene weiden’ en zomer, en staat voor leven, terwijl de volwassenheid, gesymboliseerd door grauwheid en winter, staat voor verval en dood. Frits pakt daarom niet de verantwoordelijkheid die bij zijn leeftijd past en voert slechts rituele handelingen uit. Nadat een film met in de hemel spelende kinderen Frits hevig heeft geëmotioneerd brengt een konijn uiteindelijk de verzoening tussen kindertijd en volwassenheid tot stand. Op nieuwjaarsdag herpakt hij zich en bereikt de illusie van volwassenheid in de vorm van een eigen levensovertuiging.

Het tweede hoofdprobleem is existentieel en betreft de vergeefsheid van het bestaan. Frits wordt steeds gekweld door de vraag wat te doen met de tijd die verstrijkt. De tijd en de dood zijn dan ook voortdurend aanwezig. Frits is gefascineerd door kaalheid, de kale plek op het hoofd als metafoor voor de leegte van het bestaan die Frits probeert te verbergen en bestrijden. Als hij aan zijn toekomst denkt wordt hij radeloos: “Het is niet erg, om ongelukkig te zijn, maar hoe moet het een mens te moede zijn, dat nergens buiten hem zelf schuld is aan te wijzen? Het graf gaapt, de tijd zoemt, en nergens is redding.” De dood wordt huiveringwekkend aangekondigd in een droom waarin hij gezeten in een vollopende kano op een spiegelend meer naar de kant probeert te peddelen.

Het derde hoofdprobleem is de eenzaamheid, het gevoel te worden buitengesloten en de onmacht om verbinding met de ander te leggen. Gesprekken worden clichématig gevoerd, mensen leven langs elkaar heen en zien elkaar niet. Frits zet voortdurend een masker op maar wil tegelijkertijd toch ook gezien en gekend worden. Als uitweg zoekt Frits verbinding met een hogere macht die de mensen wel ziet. Met de gedachte dat hij dan toch wordt gezien troost hij zichzelf.

Wars van zelfcensuur, meedogenloos en met vileine humor beschrijft Reve de gedachten en misdragingen van Frits; zijn schildering van Frits’ dromen is huiveringwekkend. Het innerlijk leven van Frits boeit juist omdat de gebeurtenissen zo triviaal en saai zijn. Reve voert de spanning in Frits geestelijk leven stapsgewijs op tot het punt van de verzoening. De schrijfstijl is beknopt, realistisch en zakelijk bij wat de hoofdpersoon ziet en hoort. Reve maakt gebruik van herhalingen en contrasten, waardoor de dramatiek wordt geïntensiveerd. De spreekstijl van Frits wisselt al naar gelang de situatie: hij imiteert de docent, de ouder, het kind, de dominee, de burgerman en de nazi. Dat de woordkeuze, zinsbouw en interpunctie na 75 jaar wat gedateerd zijn valt het boek niet aan te rekenen. Reve laat zien dat een oordeel over een boek iets anders is dan een oordeel over een hoofdpersonage en zijn gedrag.

De roman deelt het hoofdthema van de verdwijnende kindertijd en, tot op zekere hoogte, de vertelstructuur met ‘De vanger in het graan’, de klassieker die Salinger in dezelfde tijd schreef over de depressieve puber Holden. De sympathieke personages in deze Amerikaanse roman zorgen voor een geheel andere leeservaring. Bij Salinger heerst immers een mensbeeld dat de ander niet gekend kan worden, terwijl Reve een nihilistisch mensbeeld schetst. Zowel Reve als Salinger schreven hun debuut op therapeutische basis met als mogelijk oogmerk hun pijn te verdoven en te verdrijven. Deze uitweg van therapeutisch schrijven wordt Holden wel maar Frits niet gegund.

Je kunt je leeservaring van ‘De avonden’ verdiepen door na elk hoofdstuk een aflevering van de podcast ‘Tien dagen Reve’ te luisteren.

Deze recensie draag ik op aan mijn leraar Nederlands in de eindexamenklas 38 jaar geleden. Steeds als dit boek ter sprake kwam raakte Piet ervan opgewonden. Het is niet onopgemerkt gebleven.