Een gelukzalige dood

Het sprookjesachtige Venetië wordt wel gezien als de stad van de romantiek en de schoonheid. Niettemin staat deze decadente waterstad aan zee ook symbool voor de dood met haar stinkende kanalen, uitbraken van dodelijke epidemieën zoals cholera die haar hebben geteisterd en de gondeliers die je over het water zetten naar gene zijde. Toen Nobelprijswinnaar Thomas Mann er in 1911 verbleef werd hij overmand door opkomende gevoelens voor Władysław, een beeldschone elfjarige jongen. Het zette hem ertoe aan de novelle De dood in Venetië te schrijven. Het is opmerkelijk dat dit een van de meest gelezen novelles ter wereld is omdat de novelle de nodige kennis over de goden en filosofische theorieën in de Griekse oudheid veronderstelt en Manns complexe proza hoge eisen aan je leesvaardigheid stelt.

Het thema van de novelle is terug te voeren tot Phaidros, de door Plato geschreven dialoog die laat zien dat Eros de mens in contact met de goddelijke wereld brengt. Plato vergeleek de menselijke ziel met een span paarden dat door de menner (het verstand) in toom moet worden gehouden. Als iemand verliefd wordt raakt hij in conflict of hij zal toegeven aan zijn lagere begeertes (het slechte paard) of Eros zal gebruiken om met de dimensie van het tijdloze en volmaakte contact te maken.

Mann introduceerde zijn alter ego, de oude romanschrijver Gustav von Aschenbach, die het apollinische (beheersing, discipline, wilskracht, vorm en rede) nastreeft terwijl hij het dionysische (gevoelens, verlangen, genotzucht en impulsiviteit) onophoudelijk onderdrukt. In Venetië raakt Von Aschenbach echter gefixeerd op de veertienjarige knaap Tadzio, in wie hij het onbereikbare schoonheidsideaal ziet en in wiens nabijheid hij voortdurend wil verkeren, want de jongen verdrijft zijn onrust, angst en verdriet en verzoent hem met een haast ondraaglijk leven. Tadzio brengt Von Aschenbach ertoe zich aan het dionysische over te geven en brengt bij hem alles naar boven wat hij in zijn leven heeft gepoogd te onderdrukken en verdringen, waarna de wereld van de schrijver instort. Of hij dan symptomen van liefde of van cholera vertoont is niet vast te stellen, want die symptomen zijn eender.

Tadzio belichaamt de schoonheid en fungeert tegelijk als een goddelijke tussenpersoon, te vergelijken met Hermes, de boodschapper van de goden die de doden naar de rivier de Styx begeleidde, waar ze met een veerboot naar het dodenrijk aan de overkant werden gebracht. Net als Hermes draagt Tadzio een hoed en een staf. Hij lijkt vanuit de zee te verschijnen en er aan het einde ook weer in te verdwijnen. Hoewel Von Aschenbach er steeds jonger probeert uit te zien, komt er geen contact tussen hem en Tadzio tot stand, het slechte paard wordt in toom gehouden, er is sprake van een platonische liefde tussen de twee:

“En hij verlangde er in het bijzonder naar om in de tegenwoordigheid van Tadzio te werken, om bij het schrijven de gestalte van de knaap tot voorbeeld te nemen, om zijn stijl de lijnen te laten volgen van dit lichaam, dat hem goddelijk scheen, en zijn schoonheid naar het geestelijke over te dragen, zoals de adelaar eens de Trojaanse herdersknaap naar de aether droeg. Nooit had hij de lust van het woord zoeter ondergaan, nooit zozeer geweten, dat Eros in het woord leefde, als tijdens de gevaarlijk kostelijke uren waarop hij (…) in de nabijheid van het idool en met de muziek van zijn stem in de oren, naar Tadzio’s schoonheid zijn kleine verhandeling (…) vormde, waarvan de zuiverheid, adel en gespannen gevoelsvlucht binnenkort de bewondering van velen zou opwekken.”

In de novelle onderzocht Mann existentiële vragen. Kun je grootse prestaties nastreven als je daarvoor onophoudelijk zelfopoffering en noeste ijver moet volhouden? Kun je je ijver inperken en de discipline loslaten zonder dat dat je prestaties ondergraaft? Wat is de betekenis van een leven waarin je grootse prestaties bereikt maar geen verlangen of genotzucht kent? Het zijn vragen waar de schrijver zelf mee worstelde.

Mann wist in ingewikkeld doch schitterend proza op indrukwekkende wijze verwijzingen naar mythologie en filosofie in het verhaal te verweven. Naarmate Von Aschenbachs wereld instort zinspeelde Mann steeds meer op het dodelijke karakter van de stad; hij weerspiegelde Von Aschenbachs ziel in de stad, de mensen en het weer. Mann creëerde een pederastische relatie in overeenstemming met het ideaal van Socrates: een niet-seksuele relatie in de gedaante van een goddelijke waanzin die zowel beminnaar als beminde in staat stelt te groeien en het goddelijke te bereiken.

Met De dood in Venetië wist Mann het gelukzaligheidspunt, dat wil zeggen de optimale doses Apollo en Dionysos, dicht te benaderen. De intense novelle is ruim een eeuw oud maar met haar dood die van elke wrangheid is gespeend inspireert zij kunstenaars nog steeds, of het nu film, opera, dans of muziektheater betreft.

De gelezen vertaling was van Alfred Kossmann. De latere vertaling, in de uitgave van De Arbeiderspers, is van Hans Hom.