Echtgenote verloren, rampspoed geboren

De historische roman ‘Heren van de thee’ is door Hella Haasse geschreven en in 1992 gepubliceerd. De roman is in de Nederlandse literaire canon opgenomen. Het kernthema van de roman is hoe moeilijk het is het andere te kennen: de andere mens, de andere tijd, de andere cultuur. Haasse schreef de roman in een tijd waarin ze mogelijk de balans van haar eigen leven opmaakte. Ze nodigt met deze roman de lezer uit de Hollandse koloniale ondernemers van plantages in Nederlands-Indië te leren kennen.

De familiegeschiedenis begint in 1869 en eindigt op de geboortedag van de schrijfster in 1918. Een vooruitstrevende ondernemersfamilie brengt woeste gronden in de Preanger, een bergachtig gebied in West-Java, tot bloei als productieve plantages voor thee, koffie en kinine. De hoofdpersonages zijn Rudolf Kerkhoven en zijn vrouw Jenny Roosegaarde Bisschop. Hun levenswandel en hun karakters worden gevormd door de politieke, maatschappelijke en technologische ontwikkelingen, door familierelaties en door het lot.

Haasse heeft de roman gebaseerd op documenten van beide families en heeft vervolgens de gedachten en gevoelens van de personages geïnterpreteerd en ingekleurd. Zij heeft daarbij de bronmaterialen in een soepel lopend verhaal verwerkt en delen van brieven rechtstreeks overgenomen. Een beperking aan een historische familieroman is dat een spanningsopbouw moeilijk te verwezenlijken is en dat is ook merkbaar in deze roman. Toch houdt Haasse de lezer geboeid met steeds weer nieuwe ontwikkelingen in het gezin, in de familie, op de plantage en in de samenleving.

Rudolf is de personificatie van de wetenschap en de economie, hij wijdt zijn leven aan de toekomst, kent een sterke geldingsdrang, is gericht op verovering van rijkdommen en beheersing van zijn leven. Kortom, hij is als westerse man een heer van de thee. Jenny is daarentegen de personificatie van de duistere krachten, zij is gericht op haar verleden. Ze heeft altijd een gevoel van onbehagen en omdat ze soms hysterische aanvallen heeft, is ze onbeheersbaar. De spanning in de roman is op deze tegenstelling terug te voeren.

De tragiek van het verhaal is dat de grote liefde van Rudolf niet Jenny maar de theeplantage blijkt te zijn. De plantage die hem de heerlijkste theeblaadjes verschaft en hem daarmee aanzien, rijkdom en bewondering van zijn familie oplevert. De tragiek wordt verdubbeld doordat Rudolf ook niet de grote liefde van Jenny is. Zij is veel te vroeg met hem getrouwd en is nadien zwaar in haar echtgenoot teleurgesteld. Ze probeert onder Rudolfs heers- en bemoeizucht uit te komen. Jenny hunkert naar de weelde van hartstocht. Beide voelen zich miskend en als dat tot uiting komt is het te laat.

In de onderstroom speelt het streven naar verovering van de vrouw en de ontginning van het land door de Nederlandse man. Dit streven leidt weer tot het ontstaan van feminisme, de bevrijding uit koloniale onderdrukking en ecologische bescherming. Uiteindelijk blijken de vrouw, de bevolking en de natuur deels onaantastbaar voor verovering door de westerse man. Deze diepere laag is tot op de dag van vandaag actueel, wat de kracht van deze roman nog eens onderstreept.

Het zijn vooral Rudolf en Jenny die Haasse tot leven wekt en een ontwikkeling doormaken. Hun karakters zijn gelaagd en ze hebben zowel goede als slechte eigenschappen. De overige personages blijven tamelijk afstandelijk en komen alleen in beeld wanneer zij het leven van Rudolf of Jenny beïnvloeden. Een minpuntje is dat er wel erg veel familieleden voorbijkomen, waardoor het je als lezer begint te duizelen. Op de rijke en verzorgde schrijfstijl van Haasse valt niets aan te merken. Bijzonder sterk is dat Haasse enig oordeel achterwege laat, ze laat het geheel aan de lezer. Het verhaal is een verademing in de stroom van gemakzuchtige televisieprogramma’s waarin de koloniale samenleving – vanuit onwetendheid, vanuit vooroordelen of vanuit politieke motieven – eenzijdig, overtrokken of onjuist wordt afgebeeld. ‘Heren van de thee’ is een unieke roman die geschikt is voor iedereen die 150 jaar terug in de tijd wil reizen om zich in te leven in de ontwikkeling van theeplantages op Java.