Een magistrale en spannende allegorie vol spiegels en hallucinaties

Het behouden huis, een magistrale allegorie over de onmogelijkheid de werkelijkheid te kennen, heeft na 72 jaar nog niets aan kracht of relevantie ingeboet. Deze novelle van Willem Frederik Hermans zal je altijd bijblijven.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog komt een Nederlandse partizaan na vier jaar omzwervingen terecht in een verlaten villa in een kuuroord nabij het oorlogsfront. Omdat de bewoners halsoverkop op de vlucht zijn geslagen eigent hij zich de villa toe. Hij treft er boeken, schilderijen, spiegels en een piano aan; het enige dat zijn innerlijke rust verstoort is een afgesloten kamer die hij niet open krijgt. Als een Duits regiment aanbelt om zich te komen inkwartieren doet hij zich voor als de eigenaar. Vanaf dat moment blijkt de rust in de villa slechts schijn en kun je niet meer stoppen met lezen tot aan de ontknoping.

Al vanaf de eerste zin doet de werkelijkheid zich aan de partizaan voor als een verzameling losse fragmenten. De partizaan is niet in staat om verbanden tussen die fragmenten te zien. In dezelfde vorm presenteert Hermans het verhaal aan de lezer: als een verzameling schijnbaar losse fragmenten. Hermans schept een chaotische wereld van ambiguïteiten, spiegels, parallellen, contrasten, omkeringen en hallucinaties, waarin de lezer de verbanden moet leggen. De partizaan wisselt steeds van identiteit, al naar gelang de situatie dat van hem vraagt. Zijn zintuigen bedriegen hem steeds weer. Metaforen verbloemen de ernst van de situatie; zo wordt het neerschieten van burgers beschreven als “Ik stak hen dood met een speld van tweehonderd meter lang.”

De vertelvorm en al deze motieven zijn de bouwstenen van de allegorie over de ondoorgrondelijkheid van de chaotische werkelijkheid. Onze waarheden zijn slechts illusies, waarvan we vergeten zijn dat ze het zijn. De orde die we aan de werkelijkheid opleggen is slechts een schijnorde. We kunnen de werkelijkheid zelfs niet uit onze ervaringen leren kennen. De partizaan heeft dan ook niets van zijn verblijf in het behouden huis geleerd.

Door de situering in de oorlog zet Hermans deze motieven doeltreffend in en thematiseert tevens de onontkoombaarheid van de wreedheid van oorlog en de verwoestende uitwerking ervan op de mens, de cultuur en de natuur.

De novelle kun je lezen als een spannend, beklemmend en mysterieus oorlogsverhaal dat in loepzuiver proza is geschreven. Als je er niet op let, zie je over het hoofd hoe voortreffelijk elke zin is: "Er floten kogels in de tuin.” De gevorderde lezer kan afdalen in de diepere psychologische en filosofische lagen. Hier past een ruiterlijke erkenning van een meesterwerk.