Vermakelijk, spannend, verrassend en tijdloos

E.T.A. Hoffmann schreef Leven en opvattingen van Kater Murr, het hoogtepunt van zijn literaire oeuvre, zo’n 200 jaar geleden in de vroegromantiek, een periode waarin het lezen van boeken steeds populairder werd, wat door sommige machthebbers werd beschouwd als een verdachte bezigheid omdat het de lezers, in het bijzonder vrouwen en jongeren, in aanraking bracht met gefantaseerde werelden waarin werd afgeweken van de moraal van die tijd. De roman overrompelt de hedendaagse lezer door zijn modern aandoende structuur, zijn hilarische, bizarre, tragische en romantische verwikkelingen en zijn sublieme, spannende en verrassende wendingen.

De roman bestaat uit twee verhalen die afwisselend en in fragmenten worden verteld. Het lineair chronologisch vertelde hoofdverhaal wordt in de roman aangeduid als de ‘autobiografie’ van kater Murr, en daarbinnen wordt in in de tijd verspringende fragmenten een onvolledige ‘biografie’ van de fictieve kapelmeester Johannes Kreisler verteld. De roman kan worden beschouwd als een rapsodie, een vorm in de poëzie en muziek die in de romantiek populair was.

In het hoofdverhaal presenteert de schrandere, welonderrichte, wijsgerige en dichterlijke kater Murr zijn autobiografie. In werkelijkheid is het verhaal meer een parodie op een Bildungsroman waarbij de kater onophoudelijk loopt te pronken met zijn naar eigen zeggen excellente afkomst, zijn stralende belezenheid, zijn geniale dichterlijke kwaliteiten en zijn stoutmoedige duels, terwijl hij in werkelijkheid naar hartenlust plagieert en het liefst onder de kachel bij zijn baasje kruipt en door hem met een lekker visje of papje wordt verwend. Murr is een ijdele en zelfingenomen opschepper, het enige wat hij werkelijk verlangt is erkenning krijgen.

Het verhaal binnen het hoofdverhaal wordt als biografie van Johannes Kreisler aangeduid, maar voldoet niet aan wat daar doorgaans onder wordt verstaan, omdat het slechts de korte periode in het leven van deze kapelmeester beslaat waarin hij zijdelings is betrokken bij allerlei amoureuze intriges, complotten en moordaanslagen aan het vorstenhof en in een benedictijner abdij. Kreisler voelt zich nergens thuis in de samenleving, voelt zich “werkelijk ongeschikt voor een wereld die zich als een eeuwig raadselachtig misverstand voordoet.”

De roman onderzoekt naast de rol van kunst als sublimatie van het eeuwige verlangen vooral de plaats van de kunstenaar in een samenleving die bestaat uit burgerij, aristocratie en geestelijkheid. Hoffmann bespot daarbij hypocrisie en verdorvenheid van de aristocratie en de gezapigheid van de burgerij, die de schone schijn proberen op te houden en slechts streven naar bezit, wat enkel uitloopt op het streven om alle oneffenheden weg te schaven. De kunstenaar doet afstand van de alledaagse wereld en betreedt een spirituele wereld achter de horizon. Deze wereld van kunst, bestaande uit muziek, literatuur en schilderkunst, is betoverend en vormt tegelijk een duivelse verleiding, die bij de kunstenaar kan leiden tot vervreemding van zijn medemens en in sommige gevallen uiteindelijk zelfs tot waanzinnigheid. Daarmee onderzoekt de roman het onstilbare verlangen naar betekenis van ieder mens die zich niet wil laten verleiden tot vluchtige behoeftebevrediging, een tijdloos thema waardoor de roman nog altijd lezers blijft boeien en inspireren.

De twee verhalen lijken los van elkaar te staan maar zijn toch onlosmakelijk met elkaar verbonden, niet alleen door meester Abraham die in beide verhalen voorkomt maar ook vanwege veel gebeurtenissen die elkaar in beide verhalen spiegelen. Murr heeft zijn autobiografie geschreven op de door hem opzettelijk losgescheurde bladzijden van Kreislers biografie waardoor zijn autobiografie een palimpsest werd. Het illustreert de motieven van weerspiegelingen en plagiaat en bewijst ook de huichelarij van Murr.

Beide verhalen tezamen vormen een satire op de drie gescheiden werelden uit die tijd: de burgerij, vertegenwoordigd in het hoofdverhaal door Murr die de ambities en tekortkomingen van gewone mensen onthult, en boven de burgerij in het nevenverhaal de aristocratie en de geestelijkheid met hun bestuurlijk onvermogen en corruptie. Omdat het laatste fragment van het nevenverhaal in de roman qua chronologie weer wordt opgevolgd door het eerste fragment in de roman ontstaat een schijnbare cirkelvorm en waant de lezer zich in een escheriaanse wereld. De naam van de kapelmeester, Kreisler, verwijst eveneens naar deze cirkelvorm, die verduidelijkt dat de kunstenaar zijn leven als een opsluiting ervaart en ook een metafoor is voor zijn diepgaande verlangen naar de onbereikbare versmelting van verleden, heden en toekomst.

Hoe goed de afzonderlijke onderdelen ook zijn bedacht, de verbluffende overtuigingskracht van de roman komt toch voort uit de evenwichtige dosering en het zeer doordachte geheel dat in het begin nogal chaotisch overkomt. Het is moeilijk om het leven van een dichterlijke kat zo uitgesponnen te beschrijven zonder flauw of sleets te worden en dat geldt ook voor het vertellen over de romantische verwikkelingen en duellen aan het hof zonder daar een draak van te maken. Hoffmann weet deze valkuilen behendig te vermijden en houdt bovendien de verhalen spannend door allerlei dubbele bodems aan te brengen waardoor niets is wat het lijkt.

De alomtegenwoordige tangconstructies doen enigszins afbreuk aan de leesbaarheid en het was handiger geweest als, vooral in het E-book, de eindnoten als voetnoten waren opgenomen. Door sommige lezers kan het als storend worden ervaren dat je steeds op het moment dat je geheel opgaat in het verhaal, het ruw wordt onderbroken. Het is te betreuren dat Hoffmann zijn roman niet heeft voltooid, al stoort het nauwelijks dat een aantal verhaallijnen daardoor een open einde kennen.

Francien Markx heeft, als universitair hoofddocent gespecialiseerd in dwarsverbanden tussen 18e en 19e eeuwse Duitse literatuur en muziek, een verhelderend nawoord geschreven.

Vertaler Wilfred Oranje kreeg in 2007 de vertaalprijs van het Fonds voor de Letteren uitgereikt, waarbij de jury zijn vakmanschap en zijn prachtige klassiek maar niet hinderlijk ouderwets Nederlands roemde. De latere vertaling van het meesterwerk van Hoffman was een kolfje naar de hand van een vertaler die zich toelegde op vooroorlogse literatuur. Hij heeft ruimhartig eindnoten toegevoegd die aan een dieper tekstbegrip kunnen bijdragen.

Hoffmann heeft met zijn magnum opus een vermakelijke, overtuigende, inspirerende, spannende en tijdloze satirische roman afgeleverd die je doet lachen en laat nadenken.

Ik dank Hebban en uitgeverij Atlas Contact voor het recensie-exemplaar.