Het spel als voortbrenger van cultuur

Vrij spel is een hoopvolle roman die de strijd tussen behoud en vooruitgang, natuur en mens, klimaat en kapitaal en daarnaast de grens tussen concrete en virtuele werkelijkheid indringend verkent. De roman bestaat uit drie levensverhalen die op elkaar ingrijpen en uiteindelijk botsen op Makatea. Dit atol in Frans-Polynesië, een in de vorige eeuw verloren paradijs ten gevolge van de fosfaatmijnbouw om de groeiende wereldbevolking te kunnen voeden, wordt nu opnieuw bedreigd door de moderne wereld.

Het eerste verhaal is van Todd Keane, een Amerikaanse tech-miljardair die van een computergame en AI schatrijk is geworden. Getroffen door dementie vaart hij naar Makatea om er een thuisbasis van drijvende steden van te maken waar de megarijken vrij spel zullen krijgen. Het tweede verhaal is van het stel Rafi Young en Ina Aroita. Rafi is een jeugdvriend van Todd en is na zijn studie gedichten gaan schrijven. Ina is zijn hervonden liefde; ze is een kunstenares die op zoek is naar creativiteit. Op Makatea voeden ze hun twee geadopteerde kinderen op. Het derde verhaal is van de Canadese Eveline Beaulieu die haar plek in een door mannen gedomineerde wetenschap moet bevechten om uiteindelijk een wereldberoemde zeebiologe te worden. Ze heeft een diepe binding met de oceanen en wil als hoogbejaarde nog een laatste keer met reuzenmanta’s in Makatea duiken.

De romantitel geeft al aan dat het spel en de Homo ludens de rode draad in de roman vormen, waarmee Powers het belang van het spelelement in cultuur en samenleving benadrukt. Het spelelement blijft altijd aanwezig, hoe ernstig het spel ook is en hoe hoog ook de inzet. In al zijn verschijningsvormen is spelen voor alle personages een manier om te ontsnappen. Powers beschrijft spellen als schaken en Go, computerspellen, spelende vissen zoals de capriolen van mantaroggen, het spel met medicijnen door artsen, het politieke spel van referenda en het spel van de moderne mens met de natuur. Als klap op de vuurpijl speelt Powers dan ook nog een spel met de lezer.

Powers’ lyrische en heldere schrijfstijl brengt de schoonheid en bedreiging van het atol en haar wonderbaarlijke en kleurrijke oceaanvissen krachtig tot leven en zal je lang bijblijven, zoals de verbeelding van de oceaan als een speeltuin: “Ze speelde verstoppertje met octopussen en tikkertje met pygmeezeepaardjes. Ze werd draaierig van de koloniale zeeanemonen met hun surreële strepen.” Zijn diepgaande, soms weinig subtiele karakterstudies maken de personages levensecht en herkenbaar met een scala aan emoties. Powers neemt de tijd om zijn personages en hun achtergronden grondig te ontwikkelen. Deze omtrekkende bewegingen, die voor sommige lezers het verhaal te veel zullen vertragen, werken toe naar een ontlading in de emotionele ontknoping. De fragmentarische vertelstructuur kan aanvankelijk voor wat desoriëntatie zorgen.

Vrij spel kent echter ook enkele minder sterke kanten. De dik aangezette tegenstellingen tussen Rafi en Todd voelen geforceerd aan en maken het ontstaan van een nauwe vriendschap ongeloofwaardig, wat eveneens geldt voor de ontwikkeling van hun onderlinge band. Daarnaast heeft Powers de drie levensverhalen nogal gekunsteld met elkaar verknoopt. Verder valt het gebrek aan focus en diepgang op. Powers verkent meerdere ecologische vraagstukken, technologisch-ethische vraagstukken waaronder de gevolgen van AI, vraagstukken over kolonialisme, racisme en vrouwendiscriminatie, vraagstukken over verdeling van macht en bezit, vraagstukken omtrent liefde, vriendschap, het beschadigen van relaties, verlies en onsterfelijkheid en tot slot nog existentiële vraagstukken. Het is daarmee een oppervlakkig van-alles-een-beetje geworden. Het heeft hem geen plaats in de finale van de Booker Prize opgeleverd.

In een wereld waarin verandering niet valt tegen te houden is het van grote betekenis om alle vormen van leven op land en in het water te behouden en ons erdoor te laten blijven betoveren. In Vrij spel bewijst Powers dat hij ingewikkelde ideeën indringend in taal kan gieten en nodigt je uit om na te denken over je invloed op de natuur en op de mensen om je heen.