Onrecht in het woordenboek

‘Sommige woorden zijn belangrijker dan andere. Maar het heeft lang geduurd voordat ik begreep waarom.’

Zo eindigt Pip Williams de proloog van Het boek van vergeten woorden en zet ze de toon voor haar verhaal.

Esme groeit met haar vader op in Oxford, waar vanaf 1879 onder leiding van hoofdredacteur James Murray aan de allereerste versie van de Oxford English Dictionary wordt gewerkt. Vrijwilligers verzamelen woorden en sturen ze op naar het scriptorium, vaak met een voorbeeldzin erbij. Als klein meisje zit Esme vaak onder de sorteertafel en observeert ze de lexicografen. Op een dag valt er een woord onder de tafel. Eigenlijk mag ze woorden alleen vasthouden met haar vader erbij, maar ze stopt hem toch in haar zak. Het gaat om het woord ‘broodslavin’. Vanaf dat moment wordt duidelijk dat je te maken hebt met een personage dat een grote gevoeligheid heeft voor ongelijkheid in de wereld.

Esme wordt voor een groot deel verzorgd door Lizzie de dienstmeid. Als ze haar vader vraagt of zij later ook dienstmeid wordt, zegt haar vader dat dat niet het geval is, maar hij kan moeilijk uitleggen waarom niet. Esme is een slim kind en zet de volwassenen om haar heen wel eens voor het blok met haar (onbedoeld) kritische vragen. Wanneer ze Lizzie vraagt waarom ze graag borduurt, antwoordt Lizzie dat dat bewijst dat ze bestaat.

'Ik maak schoon, ik help met eten koken, ik steek de haarden aan. Alles wat ik doe, wordt opgegeten of vuilgemaakt of verbrand – aan het einde van de dag is er geen enkel bewijs dat ik er überhaupt ben geweest.'

Wanneer iemand de hoofdredacteur van het woordenboek laat weten dat het woord ‘broodslavin’ ontbreekt, wordt Esme boos, boos dat het woord überhaupt bestaat. Ze kan het niet uitstaan dat een van de betekenissen de volgende is: 'iemand die verplicht is om te dienen tot de dood'. Langzaam komt ze erachter dat er een hiërarchie in de woorden bestaat. Haar vader legt haar uit dat alleen woorden in het woordenboek komen die vaak genoeg zijn opgeschreven. Esme beseft dat dat betekent dat het taalgebruik van ongeletterde mensen niet in het woordenboek opgenomen wordt. Het doet haar besluiten om met Lizzie mee naar de markt te gaan en daar gaat een wereld voor haar open. De marktlui leren haar allerlei (vulgaire) woorden, die ze noteert met een voorbeeldzin erbij. Ze richt zich daarbij vooral op 'vrouwenwoorden'.

Aan de ene kant is er het verhaal van een doodnormaal meisje dat haar weg vindt in de wereld, maar de manier waarop haar taalontwikkeling daaraan bijdraagt maakt het erg bijzonder. Het zijn met name de rake bevindingen over ongelijkheid die deze roman naar een hoog niveau tillen. Het gaat dan om ongelijkheid tussen verschillende klassen, tussen mannen en vrouwen en om de combinatie ervan. Zo vindt er op een gegeven moment een demonstratie plaats voor vrouwenkiesrecht en vraagt Esme aan Lizzie of zij er ook heen gaat. Het dienstmeisje is verontwaardigd over de vraag, want hoe zou zij zomaar een dag vrij kunnen nemen voor een demonstratie? Op deze manier wordt het leven van Esme op verfijnde wijze ingebed in de historische context. De auteur vlecht de strijd voor het vrouwenkiesrecht en de Eerste Wereldoorlog prachtig door haar verhaal heen. Samen met Esme ga je daardoor inzien hoe veranderingen in de wereld ook veranderingen in de taal opleveren. Denk bijvoorbeeld aan de definitie van 'universeel' en het feit dat vrouwen werden uitgesloten van dit toch niet zo universele stemrecht.

Hoewel Esme geregeld schrijnende constateringen doet, zorgt de auteur ervoor dat je hoopvol achterblijft. Als Esme Lizzie vraagt of ze het niet vervelend vindt om broodslavin te zijn, ondergeschikte aan een ander persoon, wijst Lizzie haar erop dat ze zelf eens heeft gezegd dat woorden van betekenis kunnen veranderen. Het verhaal is doorspekt met een wetenschapsfilosofische lading terwijl het wel heel persoonlijk en klein blijft. In het nawoord gaat de auteur nog wat verder in op het wetenschapsfilosofische perspectief. Ze geeft aan dat ze in deze roman probeert te doorgronden hoe de manier waarop we taal definiëren, onszelf definieert. Het resultaat is een prachtige vertelling die waarschijnlijk ook in een film zeer goed tot zijn recht zal komen.