Oorlog ontstaat waar ideeën ideologieën worden

Ieder boek dat je leest, verandert je leven. Ieder boek dat je leest, voegt iets toe aan wat je al wist, of verandert iets aan wat je dacht te weten. Ieder boek is geschreven vanuit een uniek perspectief, een stem, een blik die de buiten- en binnenwerelden beschrijft van de personages die deel van zijn van verhaal dat wordt verteld, waarvan je nooit kennis had kunnen nemen als een schrijver zijn unieke schrijversstem niet had gebruikt om het allemaal op te schrijven. Daardoor kun je blijven lezen. Nooit kom je op een punt dat je denkt: nu weet ik wel genoeg, nu heb ik genoeg gelezen. Er is altijd weer een nieuw perspectief dat iets toevoegt aan wat je al las, vanaf je eerste Pinkeltje, tot je laatste Grote Roman uit de Europese Literatuur.

Dat laatste is 'De reparatie van de wereld' uit 2015 van de Kroatische schrijver Slobodan Šnajder, geboren in 1948, zeker: een Grote Europese Roman. Hij vertelt het verhaal van de zogenaamde Volksduitsers: Duitse kolonisten die door Keizerin Maria Theresia van Oostenrijk werden verleid zich in de 18e eeuw te vestigen in de op de Turken veroverde gebieden op de Balkan, in Hongarije en Roemenië. Ook in Slavonië, een regio van Kroatië, vestigden zich vele Duitsers, blij dat ze de armoede in hun eigen streek achter zich konden laten. Van generatie op generatie raakten ze steeds verder geïntegreerd met het Slavische deel van de bevolking. Totdat ze in de jaren dertig en veertig van de 20e eeuw ineens weer Duitser werden. De samenleving werd steeds verder verdeeld in groepen die tegenover elkaar kwamen te staan: communisten (de latere partizanen), nationalisten, Joden, Kroaten, Duitsers - we zien dat keer op keer in de geschiedenis, en waarschijnlijk zal het zo blijven gaan, overal waar ideeën ideologieën worden, en waar mensen achter de zoveelste rattenvanger van Hamelen aanlopen die ze gouden bergen belooft.

Georg Kempf, Kroaat met Duitse wortels, een 'Volksduitser' dus, wordt in 1943 opgeroepen voor de Waffen-SS. Hij is nooit bezig geweest met politiek, of met zijn afkomst. Hij wil dichter worden, en is meer bezig met meisjes, of ze nu Duits, Kroatisch of Joods zijn, dan met zijn Heimat. Hij wordt naar Polen gestuurd, ontsnapt daar na een tijdje uit zijn legeronderdeel en begint een zwervend oorlogsbestaan als landarbeider, sluit zich aan bij een onderdeel van het Rode Leger en weet uiteindelijk na de bevrijding op een aftandse fiets zijn thuisland Slavonië te bereiken. De Volksduitsers die daar nog waren, worden op transport gezet terug naar Duitsland, maar Georg mag blijven, omdat hij een document, een boemazjka, kan laten zien van het Rode Leger, de overwinnaar in deze oorlog, dat hem een vrijbrief geeft.

Vervolgens ziet hij de volgende rattenvangers die de mensen hypnotiseren: Stalin en Tito en hun narratieven over het communisme. Als dichter moet hij sociaal-realistische poëzie schrijven. Maar ook dat gaat weer voorbij. Het nationalisme laait weer op, Joegoslavië wordt in stukken gescheurd, om te wachten op het volgende waanidee waar mensen warm voor lopen. Geschiedenis noemen we dat. Miljoenen mensen offeren we aan haar. Geschiedenis heeft een onstilbare honger naar bloed. Geschiedenis leeft van mensenbloed. Maar, schrijft Šnajder hoopvol: "De onzichtbare macht, die van zaken en geld, is groter dan de zichtbare. (...) Er zijn betere manieren om de wereld te onderwerpen dan oorlog voeren! Wie dat inziet, zal in de wereld van morgen de overwinnaar zijn. Dan is het zaak om alles te vergeten en opnieuw te beginnen!"

Bijzonder om te vermelden is nog dat Georg een zoon krijgt, geboren in 1948, net als de schrijver, die al voor zijn geboorte van zich doet spreken vanuit het gebied waar de ongeborenen verblijven, in afwachting van het moment van hun conceptie. En op de kerkhoven die Georg bezoekt, zijn de overledenen gewoon aanwezig, alsof ze in een theater zitten en gadeslaan wat er na hun dood met hun nakomelingen verder allemaal gebeurt. Dat geeft De reparatie van de wereld ook iets magisch-realistisch, waarmee Šnajder de Europese romankunst verbindt met die van de zijtak van de Zuid-Amerikaanse. Ik moest '100 jaar eenzaamheid' maar eens gaan herlezen...