Een fascinerend boek

In de Engelstalige wereld kreeg The Thousand Autumns of Jacob de Zoet van David Mitchell onlangs nogal wat aandacht. Het belandde zelfs op de longlist van de prestigieuze Man Booker Prize maar haalde de shortlist uiteindelijk niet. In Nederland was de belangstelling niet minder. Deze historische roman is voor een groot deel gesitueerd in Dejima, de Nederlandse handelspost in Japan. Het is dus niet verwonderlijk dat het al snel in vertaling verscheen. In het Nederlands is het verschenen onder de titel De niet verhoorde gebeden van Jacob de Zoet. De Nederlandse titel is een dikke hint over wat er in het boek gebeurt dus wat mij betreft had daar nog wel even over nagedacht mogen worden. Ik heb zelf de Engelse versie gelezen. De Engelse tekst riep bij mij soms vreemde beelden op van Japanners die moeizaam Nederlands spreken. Dit boek zal geen eenvoudige vertaling zijn geweest.

Dejima in 1799 is vergane glorie. De handel die door de Verenigde Oost-Indische Compagnie wordt gedreven is al lang niet meer zo winstgevend als ze eens geweest is. In de laatste jaren van de 18e eeuw maakt slechts één schip per jaar de lange reis naar Japan. Corruptie, de onzekere politieke situatie in Nederland, dat op het punt staat door Frankrijk ingelijfd te worden en de druk van het Britse rijk op de Nederlandse koloniale bezittingen, drukken allen de winst die in Japan te halen is. Om hier verandering in te brengen en toch wat winst uit het eiland te persen, stuurt de VOC opperhoofd Overstraten uit Batavia. In zijn gezelschap reist de jonge klerk Jacob de Zoet, die in het Oosten zijn fortuin hoopt te maken.

De Zoet komt oorspronkelijk uit Domburg en heeft zijn hart verloren aan de lieftallige Anna. Helaas is zij onbereikbaar voor iemand met zijn bescheiden middelen en dus heeft Jacob zich voorgenomen om na vijf jaar dienst in het Oosten als rijk man terug te keren. Al snel blijkt dat dat niet mee gaat vallen als Jacob zijn integriteit en principes overeind wil houden. Samen met Overstraten gaat hij aan de slag om de corruptie van de laatste tien jaar bloot te leggen. Hij vindt een groot aantal dubieuze transacties, iets dat niet door alle inwoners van Dejima op prijs gesteld wordt. De Zoet is nogal naïef als het gaat om het vergaren van rijkdom in de Oost en raakt al snel verstrikt in een web van corruptie, fraude en bedrog. Zijn positie wordt nog onmogelijker als hij verliefd wordt op een Japanse vrouw die even onbereikbaar is als Anna.

Het verhaal van Jacob de Zoet is slechts een van de verhaallijnen die Mitchell in zijn roman geweven heeft. Het verhaal van een Japans, Boeddhistisch klooster en verschillende Japanse hoogwaardigheidsbekleders, vertalers en geleerden en het verhaal van een Engelse kapitein die van plan is Dejima voor de Britten te claimen lopen door het verhaal van Jacob heen. In historisch opzicht is Jacob losjes gebaseerd op het leven van Hendrik Doeff, opperhoofd van de handelspost tussen 1803 en 1817 en op het Phaeton incident 1808 waarbij een Brits schip het vuur openden in de haven van Nakasaki om de Japanners te bewegen ze te bevoorraden. Mitchell heeft de meeste gebeurtenissen een paar jaar eerder geplaatst en het verhaal is volledig fictief. Toch zitten er, als je tussen de regels door leest, veel historische details in het verhaal verweven. De keuze om het verhaal op de rand van de Bataafse republiek en het koninkrijk Holland te plaatsen, een periode waarin het Nederlandse kolonialisme zwaar onder druk stond (de Kaap werd aan het begin van de 19e eeuw definitief verloren aan de Britten) maakt het een interessant verhaal. Mitchell geeft het gebrek aan contact met Nederland, of zelfs Batavia, treffend weer. Eén schip per jaar met nieuws, als het al komt en verder alleen een piepklein eiland als wereld. Een heel eenzaam bestaan.

Een ander element dat Mitchell duidelijk naar voren brengt is de enorme hebzucht die aan de basis van de Nederlandse aanwezigheid in Azië lag. De gebeurtenissen in Nagasaki voltrokken zich grotendeels zonder bloedvergieten maar dat kan niet gezegd worden van bijvoorbeeld de Nederlandse aanwezigheid in Indonesië. Zo ongeveer iedereen in het verhaal probeert rijk te worden ten koste van een ander. Iets dat niet beperkt blijft tot de Nederlanders. Ook de motieven van Engelse en Japanse karakters zijn bij tijd en wijlen behoorlijk egoïstisch. Iets dat lijnrecht ingaat tegen de degelijke protestantse opvoeding die Jacob genoten heeft. Zijn strikte principes brengen hem regelmatig in de problemen. Het boek is onderverdeeld in vijf delen, waarvan er twee kort zijn en als een soort epiloog fungeren. De eerste drie, waarvan het eerste zich richt op Jacob, het tweede zich voornamelijk met de Japanse karakters bezig houd en het derde de Engelse karakters introduceert, bevatten het grootste deel van het verhaal. Pas op het eind van het verhaal knoopt Mitchell de verschillende delen op indrukwekkende wijze aan elkaar. De eerste drie delen bevatten zeer uiteenlopende visies op de wereld. Het Japanse deel, waar ik het minst mee vertrouwd was, boeide mij in het bijzonder. Ik zal niet zeggen dat Mitchell geen dingen aanhaalde over onze vaderlandse geschiedenis die bij mij niet bekend waren, maar het inzicht in de Japanse maatschappij in deze periode was voor mij toch het hoogtepunt van het boek.

Taal is een belangrijk element in het verhaal. Niet zo zeer het taalgebruik van de schrijver - wat daar het meest aan opvalt, is het gebruik van de tegenwoordige tijd - maar meer de manier waarop de karakters communiceren. Het is de Nederlanders verboden om Japans te leren (iets waardoor Jacob zich overigens niet laat tegenhouden) en dus zijn ze noodgedwongen aangewezen op vertalers die door de Japanners beschikbaar worden gesteld. Nederlands en Japans liggen ver uit elkaar dus het is niet verrassend dat semantiek en grammatica uitgebreid aan de orde komen. Waar veel schrijvers de problemen van het leren van een vreemde taal opzij schuiven en domweg aannemen dat iemand na verloop van tijd de taal vanzelf vloeiend leert speken, benadrukt Mitchell de problemen die ontstaan door het wederzijds gebrek aan een gemeenschappelijke taal. Als ik Engels lees heb ik niet als het ware een ondertiteling voor mijn geestesoog. Mijn verstand schakelt helemaal om naar Engels. Het lezen van de passages waarin Jacob de Japanners de nuances van de Nederlandse taal probeert bij te brengen hebben mij toch aan het denken gezet. Met name over instructies die in het Engels wel werken en in het Nederlands niet. Op deze manier lezen is een vreemde gewaarwording. De schrijver heeft bij het onderzoek dat hij voor dit boek gedaan heeft wel wat Nederlands opgepikt. Hij is ver genoeg gevorderd om te snappen dat Majoor Cutlip een voor een Nederlander merkwaardige naam heeft. Blijkbaar is schuttingtaal nog steeds het makkelijkst te leren.

The Thousand Autumns of Jacob de Zoet is een fascinerend boek. Het verhaal houdt je van de eerste scène waarin we getuige zijn van een moeilijke geboorte (met illustratie) tot de uiteindelijke terugkeer van Jacob in zijn geboorteplaats vast. Ik moet toegeven dat het gebruik van de tegenwoordige tijd in het verhaal even wennen was, het is iets waar ik meer aan gewend ben in korte verhalen, maar als je die stap een keer genomen hebt is het een zeer aantrekkelijk boek. De manier waarop Mitchell drie zeer verschillende culturen beschrijft in een historische setting beschrijft is ronduit indrukwekkend. Daarnaast was ik erg gecharmeerd van de manier waarop hij uiteindelijk de verhaallijnen samenbrengt. Misschien dat ik gezien het onderwerp iets bevooroordeeld ben maar het is absoluut een van de betere historische romans die ik de laatste tijd gelezen heb.