Een 'big idea'-roman

Infomocracy is het debuut van Malka Older. Het moet gezegd worden, de timing van deze roman, midden in één van de zwaarst bevochten verkiezingscampagnes in te Verenigde Staten ooit, kan bijna niet beter. Het boek is een prachtig voorbeeld van het axioma dat sciencefiction altijd gaat over de tijd waarin het geschreven is. Het past ook naadloos in het nogal progressieve profiel van de uitgever Tor.com, een semi-onafhankelijke spruit van de grote Amerikaanse SF & F uitgever Tor. Politiek geladen als de discussies in het genre momenteel zijn, kan het bijna niet anders dan dat er een publiek is voor dit boek. Net als met de presidentskandidaten is het overigens maar zeer de vraag of dit boek na de verkiezingen overeind blijft. Het nadeel van zo actueel zijn, is dat het vaak niet lang de aandacht vasthoudt. In het licht van de huidige ontwikkelingen is het een interessant boek maar kent het ook een paar zwakke plekken.

Het politieke systeem in de wereld heeft een radicale omwenteling doorgemaakt. In een poging om (burger)oorlogen uit te bannen is er een nieuwe vorm van democratie geïntroduceerd. Grote delen van de planeet hebben een systeem ingevoerd waarbij regeringen over een gebied met ongeveer 100.000 inwoners heb bewind voeren. In deze ‘centenals’ zijn ze bijna volledig vrij om wetten te maken zoals het hen goeddunkt, met als gevolg dat er een veelheid aan politieke en economische systemen en ideologieën uitgeprobeerd wordt. Er bestaan politieke partijen die zich op één of enkele centenals richten, maar er is ook een aantal bewegingen die wereldwijd actief zijn. Het systeem wordt mogelijk gemaakt en gevoed door Information, een organisatie die een strikt neutrale zoekmachine beheert. Deze zoekmachine is voor iedereen toegankelijk en houdt degenen die dat wensen van seconde tot seconde op de hoogte van alle ontwikkelingen waar ook ter wereld.

Elke tien jaar zijn er algemene verkiezingen. Naast de lokale macht over een centenal wordt er ook gestreden om de zogenaamde supermeerderheid. Een mondiaal politiek overwicht die de winnaar controle geeft over het raamwerk waarbinnen de centenals opereren. De afgelopen twee verkiezingen zijn gewonnen door een partij genaamd Heritage (letterlijk: erfgoed). En derde overwinning zou ze wat al te stevig in het zadel helpen op het wereldtoneel. Veel mensen zijn van mening dat zo’n overwinning een bedreiging voor de democratie vormt. In de aanloop naar de verkiezingen proberen diverse partijen de uitslag in hun voordeel te beïnvloeden. Illegale methoden worden daarbij niet geschuwd.

Het verhaal wordt verteld vanuit drie perspectieven. Mishima werkt voor Information en is constant op zoek naar pogingen om het systeem te manipuleren. Ken voert onofficieel campagne voor de partij Policy1st, een beweging die van mening is dat een politieke beweging gemotiveerd moet worden door beleidsstandpunten en niet door religieuze dogma’s, nationalistische ideologieën of bedrijfsbelangen. Domaine ziet de verkiezingen als een nieuwe vorm van onderdrukking. Het systeem is niet meer dan een illusie van vrijheid en moet daarom volgens hem omver geworpen worden. Onafhankelijk van elkaar vinden ze aanwijzingen dat iemand de macht probeert te grijpen door de verkiezingen te manipuleren.

Het boek had makkelijk kunnen verworden tot een politiek manifest. Het systeem dat Older beschrijft is eigenlijk precies het tegenovergestelde van wat we momenteel in de wereld zien gebeuren. Om invloed uit te kunnen oefenen op het wereldtoneel zien we allerlei verdragen en structuren ontstaan die naties overstijgen, veelal, oppervlakkig beschouwd in ieder geval, met het oogmerk on conflicten op te lossen zonder oorlog, sancties of handelsbarrières en op die manier de welvaart te vergroten. Tegelijkertijd zien we ook de weerstand tegen deze politieke schaalvergroting toenemen.

De Brexit, het vastlopen van de CETA en TTIP onderhandelingen, Donald Trumps schuimbekkende tirades tegen TTP en andere handelsverdragen, de eindeloze worsteling om nu eindelijk eens een wereldwijde actie tegen de verdere achteruitgang van het milieu van de grond te krijgen en, dichter bij huis, het politiek absurde Oekraïne referendum en de groeiende weerstand tegen het opnemen van vluchtelingen, het zijn allemaal tekenen dat het denken vanuit een wereldwijd, of in ieder geval natie-overstijgend perspectief geen grote steun geniet en dat de kiezer zich in dat gevoel niet gesteund voelt door de politiek. Als we de beslissingen nu maar zo dicht mogelijk bij huis nemen, dan wordt vast alles beter, zo lijkt een groot deel van de kiezers te denken. Sluit de deur naar de buitenwereld en bouw lokaal aan je eigen ideale samenleving. Vanuit die optiek zal de microdemocratie van Older zal veel mensen aantrekken. Of dat idee levensvatbaar is, is zeer discutabel.  

Olders visie is, net als de populistische politiek van het moment, kwetsbaar. Waar Donald Trumps populisme vooral gebaat is bij het negeren, in twijfel trekken of ontkennen van ongemakkelijke feiten, is Olders democratie juist volledig afhankelijk van universeel beschikbare en direct raadpleegbare informatie. Stel je een miljoenenstad voor, opgedeeld in verschillende centenals. In de ene straat is roken toegestaan, twee straten verder misschien niet. Zonder toegang tot informatie over de centenal die je betreedt, breek je waarschijnlijk zonder er erg in te hebben een dozijn wetten. Verbreek de verbinding met Information, en je bent reddeloos verloren. Zelf als je wel toegang hebt, kan informatie gemanipuleerd, veranderd of zelfs onthouden worden. En dan houden we nog geen rekening met de menselijke eigenschap om informatie zo te selecteren en interpreteren dat het onze ideeën en visie op de wereld bevestigd. Zelfs vrij toegankelijke informatie, zo laat Older zien, is niet neutraal.

De kracht van deze roman zit hem in de manier waarop Older omgaat met informatie. Ze laat zien hoe informatie gebruikt kan worden om de publieke opinie te manipuleren en hoe gigantische datasets een doorslaggevend verschil kunnen maken in verkiezingscampagnes. Data-analyse kan helpen bij het identificeren van lokale kantelpunten die het wereldwijde politieke landschap kunnen veranderen. De analytische mogelijkheden van Information zijn de natte droom van elke spin doctor. Het gaat nog veel verder dan de nu al gebruikelijke minutieuze analyse van polls, economische en demografische informatie die door de Amerikaanse presidentskandidaten gebruikt wordt om hun strategie te bepalen. Older dwingt de lezer na te denken over waar de informatie vandaan komt waarop hun visie op de wereld gebaseerd is en over de macht van partijen die over schatkamers aan informatie beschikken. De Googles en Facebooks van deze wereld zijn zich terdege bewust van het potentieel van alle data die ze bezitten.

Juist omdat Older bewust geen politiek ideaalbeeld heeft willen schetsen is het een vrij technisch verhaal geworden. De karakters zitten tot over hun oren in de campagne en zijn tot in detail op de hoogte van alle manieren om de uitslag te manipuleren. Het zijn experts in het omgaan met grote hoeveelheden informatie. Dat maakt het verhaal, zeker in het begin, wat ontoegankelijk. Het duurt even voordat het centrale conflict in de roman vorm begint te krijgen en het verhaal echt op gang komt.

Older maakt het de lezer ook niet makkelijk om zich echt aan de hoofdpersonen gehecht te raken. Het zijn meer uithangborden van politieke standpunten dan karakters. Ze gaan volledig op in hun werk, hebben alleen sociale contact met collega’s, lijken geen familie of vriendenkring te hebben en over hun verleden wordt nauwelijks iets bekend gemaakt. Zelfs een vaste woonplaats is er niet bij. Ze dobberen volledig overgeleverd aan de vorm van het plot over de aardbol. Daar komt nog eens bij dat hun politieke standpunten gedurende het boek niet veranderen. Ze zijn dus eigenlijk vrij statisch en tweedimensionaal neergezet. De karakters staan volledig in dienst van het plot.

Infomocracy een wat men in sciencefictiontermen een ‘big idea’ roman noemt. Het middelpunt van het boek is niet een persoon maar een technologische ontwikkeling en in de invloed daarvan op de samenleving als geheel. In dit geval dus ook nog op mondiaal niveau. De ontwikkelingen worden niet teruggeleid naar de invloed die ze op het individu hebben, maar blijven vrij abstract op het niveau van hele gemeenschappen. De enige reden waarom Older er in slaagt om de oppervlakkigheid van een matige politieke thriller te vermijden, is het genuanceerde beeld dat ze schetst van haar vorm van democratie. Het leunt hierbij zwaar op de parallel met actuele politieke ontwikkelingen en vanuit dat oogpunt bekeken is een bijzonder goed geslaagd boek. Zuiver technisch valt er aan de structuur, spanningsboog en karakers best nog wat te verbeteren. Dat neemt niet weg dat het zo naadloos aansluit bij de politieke debatten van dit moment dat het ondanks de zwakke punten die de roman kent, toch meer dan de moeite van het lezen waard is. Of het over tien jaar nog zo interessant is valt nog te bezien. Ik denk persoonlijk niet dat dit boek als een evergreen de geschiedenis in gaat.