De staat van moderne sciencefiction

(Spoilers: deze recensie bespreekt onder andere het einde van het boek.)

Bij de tieten van Aatr! Een nieuw sciencefictionepos in Nederland! Vertaald, ja, maar daarom niet minder welkom. Het Recht van de Radch van Ann Leckie staat in de media in hoog aanzien. Zowel geeksite i09 als Hebban oordeelden positief over dit boek en dat wekt verwachtingen op. Zelf ben ik slecht op de hoogte van moderne sf, ik ken enkel de klassiekers. Juist daarom wekte het boek mijn interesse: eens kijken hoe het genre er voorstaat in het nog altijd futuristisch klinkende 2015.

Het verhaal volgt een zonderling figuur genaamd Breq en wisselt om en om tussen haar hedendaagse avonturen en gebeurtenissen die zich duizend jaar geleden afspeelden. Breq is, of was, vroeger een geavanceerde AI die een schip bestuurde in het intergalactische, oorlogszuchtige rijk van de Radch. Eén schip? Nee, niet precies. Een schip met duizenden 'ingelijfden', dode lichamen waar de AI bezit van kon nemen, zodat hij overal tegelijk kon zijn en kon helpen met de gruwelijke 'annexaties' die de Radch uitvoerden. Duizend jaar geleden ging er iets goed mis en nu is er van de AI nog enkel één ingelijfde over, even sterfelijk als iedereen: Breq. Om onbekende redenen heeft zij de missie op zich genomen om de leider van de Radch, Anaander Mianaai, om te brengen. Maar dat is lastig, aangezien die ook duizenden lichamen heeft.

Sciencefiction.

Qua verhaal stelt deze dikke pil, gek genoeg, niet zoveel voor. De gebeurtenissen uit het heden vormen het soort actiepulp dat voer is voor films: rennen, vluchten, van bruggen springen. In het verleden is er meer aan de hand, maar ook daar ligt de nadruk niet op het plot. Nee, waar het boek schittert is in de bijzondere beschaving die Leckie heeft geschapen. Het verhaal neemt ruim de tijd om de details uit te leggen van de Radch en hun oprecht machtig overkomende AI-schepen, de wijze waarop ze planeten annexeren, de hiërarchie van rangen en standen, precies het soort lore dat mensen aanspoort ingewikkelde Wiki's op te zetten en daarin dagen te grasduinen. Een cynicus zou zijn neus ophalen voor zulke infodumps, maar het is een genre op zich en in dit verhaal vormt het 't hoogtepunt.

Op zijn beste momenten doet het boek denken aan klassieke werken die op eenzelfde manier een fascinerende cultuur uit de doeken doen. Denk aan Duin van Frank Herbert, of Shogun van James Clavell. Dat Het Recht van de Radch zich daaraan meet is gelijk een struikelblok: qua diepgang en interne consistentie weet het niet altijd te tippen aan de meesters. Daarvoor roepen de samenleving en de figuren die erin rondlopen toch te veel vragen op. Zo wordt gesteld dat de Radch een volk is van hoge vroomheid, discipline en geloof in hun (fraai vormgegeven) religie van Amaat, galactische dobbelstenen en emanaties. Maar de personages die we tegenkomen, tot aan de leider van de Radch toe, lijken nauwelijks 'true believers' te zijn. Enerzijds zijn ze er te cynisch voor, lijken ze scherp te begrijpen dat het allemaal een machtsspelletje is, anderzijds zijn ze weer grenzeloos naïef: zelden vraagt iemand zich af of wat ze doen wel eigenlijk door de beugel kan.

Of: waarom zijn de Radch tot in de puntjes uitgewerkt als een exotische samenleving, maar drinken ze het zeer Aardse thee? En is het niet vreemd dat hun taal en cultuur gebaseerd zijn op het ontkennen van geslacht, maar hun voornaamste vloek iemands tieten aanspreekt (wat zelfs hun leider doet)? Op momenten als deze lijkt het universum vooral een collectie coole ideeën die nét niet altijd samenwerken, hoewel Leckies fantasie buiten kijf staat. Het is dan ook milde kritiek: dompel je onder en voor je het weet sta je in Gent en meldt je dat het 'de wil van Amaat' is als er een regenbui losbarst op het moment dat je buiten wilde stappen.

Bijzonder knap, dus, hoe de schrijfster eraan slaagt om je als lezer zó vertrouwd te maken met een aantal vrij uitheemse concepten (ruimteschepen kunnen menselijk zijn, mensen kunnen eindeloze lichamen hebben), dat de climax van het verhaal niet verbijsterend is, maar juist erg logisch. Natúúrlijk kan er binnen dezelfde persoon, Anaander Mianaai zelf, een conflict ontstaan dat ze millennia lang voor zichzelf probeert te verhullen. Als we het toch over originele problemen hebben voor een keizerrijk... Wat er op het spel staat is nu eens geen dreigende invasie of de bouw van een moordmaan, maar verlichting brengen aan de heer van de Radch, zodat ze de feiten onder ogen moet zien.

Aan het eind van het boek krijgt Breq deels wat ze wil: ze heeft een part – het oorlogszuchtige deel, zullen we maar zeggen – van Anaander weten te vermoorden. Er volgt echter geen Grieks-tragisch einde voor haar, geen Shakespeareaanse twist, maar juist iets heel moderns: Breq wordt morrend voor het karretje van de leider gespannen, klaar voor het vervolg, en het boek laat weten dat Anaander zijn streken nog niet is verleerd. Dat berooft het verhaal van een zekere tijdloosheid. Een burgeroorlog die op de loer ligt en meer avonturen in het verschiet – het zijn de marketinggereedschappen van het Marvel Cinematic Universe.

Het Recht van de Radch is inventief en origineel. Het is heerlijk om dit uitgebreide universum onder de loep te nemen! Een makkelijke instapper is het echter niet. De lezer wordt gevraagd zich in rap tempo te verdiepen in allerlei termen en ideeën, en het verhaal leest op veel plaatsen als een antropologische studie naar een onbekende samenleving. Als dat de staat van moderne sciencefiction is, zeg ik: méér!

Roderick Leeuwenhart