Lezersrecensie
Geschiedenis als klassiek drama
“Welke kleding draag je om een oorlog te verklaren?” Dat is de vraag waar ‘Il Duce’ mee worstelt, op 10 juni 1940. Aan zijn dilemma gaat een lang verhaal vooraf.
Met diverse dagboek- en andere fragmenten als historische onderbouwing schreef de Italiaanse auteur, hoogleraar literatuur en columnist Antonio Scurati inmiddels drie vuistdikke romans over de persoon Benito Mussolini en de opkomst van het Italiaanse fascisme. Ook voor dit derde deel tekende Jan van der Haar voor de Nederlandse vertaling. Een monsterklus, want met zijn achtergrond weet Scurati als geen ander hoe taal in te zetten als een extra instrument om emotie over te brengen.* Het resultaat laat zich dan ook niet makkelijk omschrijven.
M. De laatste dagen van Europa is geen droog feitenrelaas, ook geen geschiedenisboek, en ook geen doorlopende roman. Eerder geeft het gedachten en emoties weer die voorafgaan aan beslissingen die tot de feiten uit de geschiedenis hebben geleid. Het laat, soms heel subtiel, de drijfveren zien die Mussolini er toe bewogen hebben zich aan te sluiten bij Hitler. Het is precies dat proces dat beschreven wordt in dit deel, dat begint op 3 mei 1938, wanneer Mussolini Hitler in Italië ontvangt, en eindigt op 10 juni 1940, nadat Mussolini het Italiaanse volk heeft toegesproken.
De toon wordt in het eerste hoofdstuk al meteen gezet. Als lezer lijkt het alsof je naar een film zit te kijken. Een film waarvan de inhoud bekend is, maar waaraan een bijzondere uitvoering een extra beleving toevoegt waardoor de aandacht gevangen blijft. Spelend met een steeds wisselend perspectief en in een hoog tempo schotelt Scurati scène na scène voor, aan het einde steeds gevolgd door dagboekfragmenten en ander historisch materiaal dat als basis heeft gediend. Op deze manier blijft hij in de rol van verteller, zonder oordeel te willen vellen over de spelers in het drama.
De opvallende cover is niet alleen duidelijk over de inhoud, maar vult deze ook op een bijzondere manier aan. Het is een gedurfde keuze maar wanneer je de delen naast elkaar legt, geven de covers als een soort beeldverhaal het leven van Mussolini duidelijk weer. Van een gewone M via een leidende M naar een M in bondgenootschap met nazistisch Duitsland.
Ondanks dat Scurati geen oordeel velt over de personen uit de geschiedenis, geeft hij in dit boek wel een duidelijke boodschap af. Het verhaal van M. De laatste dagen van Europa laat zien hoe een oorlog ontstaat en hoe makkelijk het is om je te laten verleiden om mee te gaan in een proces dat je eigenlijk niet wilt, maar niet meer kunt stoppen. Het is niet zo moeilijk om parallellen te trekken met het huidige politieke klimaat. Dus wanneer we ons willen verzekeren van een toekomst voor onze democratie, dan zullen we alert moeten blijven op signalen, zodat tijdig kan worden ingrepen om herhaling van de geschiedenis te voorkomen.
Met zijn keuze uit de ontzagwekkende hoeveelheid aan beschikbaar materiaal, koos Scurati een basis. Met zijn vertelkunst voegde hij decor en drama toe. De combinatie is fascinerend en doet soms denken aan een klassieke tragedie. Of, zoals Scurati in zijn voorwoord zegt: “Hier volgt de roman niet de geschiedenis, maar wordt de geschiedenis roman.”
Om op deze manier te lezen over zaken waar we nog steeds liever de ogen voor willen sluiten, blijkt onverwacht een literair genoegen. En dat zou best eens een goede methode kunnen blijken om onze geschiedenis beter te leren begrijpen en de lessen daaruit beter te onthouden.
* Mede dankzij de vertaling door Jan van der Haar is M. De laatste dagen van Europa op de shortlist beland voor de Europese Literatuurprijs 2024, een prijs voor de beste hedendaagse roman van Europese bodem die vertaald is naar het Nederlands en waarbij zowel auteur als vertaler wordt bekroond. Zo benadrukt de Europese Literatuurprijs de cruciale rol die de vertaler speelt bij de introductie van buitenlandse literatuur voor Nederlandstalige lezers.
Met diverse dagboek- en andere fragmenten als historische onderbouwing schreef de Italiaanse auteur, hoogleraar literatuur en columnist Antonio Scurati inmiddels drie vuistdikke romans over de persoon Benito Mussolini en de opkomst van het Italiaanse fascisme. Ook voor dit derde deel tekende Jan van der Haar voor de Nederlandse vertaling. Een monsterklus, want met zijn achtergrond weet Scurati als geen ander hoe taal in te zetten als een extra instrument om emotie over te brengen.* Het resultaat laat zich dan ook niet makkelijk omschrijven.
M. De laatste dagen van Europa is geen droog feitenrelaas, ook geen geschiedenisboek, en ook geen doorlopende roman. Eerder geeft het gedachten en emoties weer die voorafgaan aan beslissingen die tot de feiten uit de geschiedenis hebben geleid. Het laat, soms heel subtiel, de drijfveren zien die Mussolini er toe bewogen hebben zich aan te sluiten bij Hitler. Het is precies dat proces dat beschreven wordt in dit deel, dat begint op 3 mei 1938, wanneer Mussolini Hitler in Italië ontvangt, en eindigt op 10 juni 1940, nadat Mussolini het Italiaanse volk heeft toegesproken.
De toon wordt in het eerste hoofdstuk al meteen gezet. Als lezer lijkt het alsof je naar een film zit te kijken. Een film waarvan de inhoud bekend is, maar waaraan een bijzondere uitvoering een extra beleving toevoegt waardoor de aandacht gevangen blijft. Spelend met een steeds wisselend perspectief en in een hoog tempo schotelt Scurati scène na scène voor, aan het einde steeds gevolgd door dagboekfragmenten en ander historisch materiaal dat als basis heeft gediend. Op deze manier blijft hij in de rol van verteller, zonder oordeel te willen vellen over de spelers in het drama.
De opvallende cover is niet alleen duidelijk over de inhoud, maar vult deze ook op een bijzondere manier aan. Het is een gedurfde keuze maar wanneer je de delen naast elkaar legt, geven de covers als een soort beeldverhaal het leven van Mussolini duidelijk weer. Van een gewone M via een leidende M naar een M in bondgenootschap met nazistisch Duitsland.
Ondanks dat Scurati geen oordeel velt over de personen uit de geschiedenis, geeft hij in dit boek wel een duidelijke boodschap af. Het verhaal van M. De laatste dagen van Europa laat zien hoe een oorlog ontstaat en hoe makkelijk het is om je te laten verleiden om mee te gaan in een proces dat je eigenlijk niet wilt, maar niet meer kunt stoppen. Het is niet zo moeilijk om parallellen te trekken met het huidige politieke klimaat. Dus wanneer we ons willen verzekeren van een toekomst voor onze democratie, dan zullen we alert moeten blijven op signalen, zodat tijdig kan worden ingrepen om herhaling van de geschiedenis te voorkomen.
Met zijn keuze uit de ontzagwekkende hoeveelheid aan beschikbaar materiaal, koos Scurati een basis. Met zijn vertelkunst voegde hij decor en drama toe. De combinatie is fascinerend en doet soms denken aan een klassieke tragedie. Of, zoals Scurati in zijn voorwoord zegt: “Hier volgt de roman niet de geschiedenis, maar wordt de geschiedenis roman.”
Om op deze manier te lezen over zaken waar we nog steeds liever de ogen voor willen sluiten, blijkt onverwacht een literair genoegen. En dat zou best eens een goede methode kunnen blijken om onze geschiedenis beter te leren begrijpen en de lessen daaruit beter te onthouden.
* Mede dankzij de vertaling door Jan van der Haar is M. De laatste dagen van Europa op de shortlist beland voor de Europese Literatuurprijs 2024, een prijs voor de beste hedendaagse roman van Europese bodem die vertaald is naar het Nederlands en waarbij zowel auteur als vertaler wordt bekroond. Zo benadrukt de Europese Literatuurprijs de cruciale rol die de vertaler speelt bij de introductie van buitenlandse literatuur voor Nederlandstalige lezers.
4
Reageer op deze recensie
