De ontwikkeling van Europa in 117 hekajats

Salam Europa! is het indrukwekkende, nieuwe boek van Kader Abdolah (1954). Een raamvertelling , waarin  Sjeed Djamal, docent oriëntalistiek aan de Universiteit van Amsterdam, samen met zijn studente Iris ons het verhaal vertelt van de reis van een negentiende-eeuwse Sjah door Europa.

Ergens rond 1880 maakt de toenmalige Sjah van Perzië een grote reis door Europa en houdt daarbij een reisdagboek bij. Djamal krijgt het dagboek in handen en biedt ons het verhaal van de Sjah aan in een reeks vertellingen (hekajats). Bijzonder aan de manier van vertellen, is dat het boek letterlijk ontstaat terwijl je leest. Je wordt meegenomen in het schrijfproces en de keuzes die Djamal daarin maakt. “Ik wilde ook aanwezig zijn tijdens hun ontmoeting met de schrijver [Tolstoj]. Ik ging dus samen met mijn nieuwe studente met de Sjah en Banoe mee.” Ook de actualiteit wordt vermeld en zo lees je over de aanslagen in Parijs en Brussel en over Brexit.

De parallellen tussen de Sjah die uit Teheran komt en door Europa reist met de schrijver Djamal die dat iets meer dan 100 jaar later heeft gedaan en de vluchtelingen uit dezelfde regio die dat op dit moment doen, zijn duidelijk en soms dreigen die verhalen door elkaar te lopen. “Ik voel me er ongemakkelijk bij dat ik hier zit en over de reis van een oude koning schrijf, terwijl duizenden van mijn lotgenoten met hun kinderen in rubberboten de zee proberen over te steken om naar Europa te komen. Plots schoot me iets te binnen. Ik kon ze best meenemen in dit boek. Ik kon hun pogingen, hun historische tocht opnemen en misschien in de reis van de Sjah verweven. Want het zijn toch golven die nu al tot Europa behoren.”

Europa is veranderd in de afgelopen 150 jaar. Het boek vormt een ontdekkingstocht naar de wortels van het huidige Europa. Veel thema’s worden daarin aangestipt: gastvrijheid, vrijheid van denken, man-vrouwverhoudingen, openstaan voor andere opvattingen, de verschillende staatsvormen, de ontwikkeling van de techniek. Het was de tijd net voor de industriële revolutie, een “tijd van vele adembenemende uitvindingen en vele ongelooflijke ontdekkingen.” De Sjah spreekt met de Tsaar, de keizer van Duitsland, Willem van Oranje en koningin Victoria, maar ontmoet bijvoorbeeld ook Tolstoj. Historische figuren komen tot leven, worden mensen met angsten en dromen. In elk land waar hij doorheen reist, wordt hij uitgenodigd om de nieuwste uitvindingen of technieken te bekijken. Hij spreekt bijvoorbeeld met Louis Pasteur, mijnheer Siemens en Krupp, met Friedrich Engels en met Gustave Eiffel. En in elk land laat de machthebber vol trots de enorme fabrieken zien waar kanonnen en andere wapens geproduceerd worden. De Sjah registreert dat en denkt: “Er was iets aan de hand. Misschien wisten ze het zelf nog niet, maar op een dag zouden die kanonnen gebruikt worden.”

De Sjah realiseert zich dat de wereld fundamenteel verandert en dat de tijd van koningen wellicht voorbij is.  “Na ons gesprek met Bismarck begrepen we onze lotsbestemming beter. Er waren vele Bismarcks onderweg. Niemand kon ze tegenhouden.” Hij begreep dat het afgelopen was met hem als hij de weg van de Europeanen koos voor zijn vaderland. De koningen waren staatslieden die eigenlijk niet meer nodig waren in Europa Het was afgelopen met hen. ”Van ons blijft er behalve dit reisboek niets over.”

Dit boek doet qua thematiek denken aan verfilmde boeken als Forrest Gump en De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween. Het is een bijzonder knap geconstrueerd boek over de ontwikkeling van Europa, waarbij sommige hedendaagse opvattingen en problemen in een ander licht komen te staan. Een boek dat je niet loslaat en dat uitnodigt om te checken waar de grens tussen fictie en werkelijkheid ligt. In het begin van het boek verzucht Sjeed Djamal: “Ik moet veel onderzoek doen. Het is te veel voor mij alleen, maar een Perzisch gezegde luidt: Begin met je reis en de weg zelf zal je zeggen hoe je verder moet.” Dat lijkt een advies voor ons allen!