Het karakter van een stoomtrein, maar een die harten steelt

De laatste trein naar vrijheid vertelt het verhaal van de Nederlandse Truus Weismuller die ten tijde van de Tweede Wereldoorlog kinderen uit het Duitste rijk smokkelde in de hoop ze een veiliger thuis te kunnen bieden. Met gevaar voor eigen leven reist ‘tante Truus’, zoals zij door de kinderen wordt genoemd, vanuit Amsterdam de Duitse grens over. Op een dag komt ze voor de uitdaging te staan zeshonderd kinderen te redden.

De Amerikaanse Meg Waite Clayton (1959) schreef meerdere boeken waarin zij rollen weglegde voor sterke vrouwen. Met De laatste trein naar vrijheid wist ze internationaal door te breken. Hoewel het een fictief verhaal betreft, is het gebaseerd op kindertransporten die daadwerkelijk hebben plaatsgevonden. Het boek is een eerbetoon aan Amsterdamse Geertruida Weismuller-Meijer, die sinds 1933 kleine groepen kinderen wist te redden, door meermaals af te reizen naar Duitsland.

Naast het verhaal van Truus volgt de lezer twee andere verhaallijnen. De tieners Stephan (zoon van een rijke Joodse chocoladefabrikant) en Zofie-Helene (dochter van twee journalisten) groeien op in Wenen. Via de opa van Zofie-Helene leren de twee elkaar kennen en ontstaat er een hechte vriendschap. Stephans voorliefde voor taal en theater en de wiskundeknobbel van Zofie-Helene maakt hen tot bijzondere personen. Maar net als tieners van alle tijden worstelen zij met hun gevoelens. Aan de ene kant speels en onverschrokken, maar aan de andere kant op weg naar volwassenheid. Tot slot is er nog een derde verhaallijn; die van de Duitse SS’er Adolf Eichmann. Hij wordt aangesteld om in Zwitserland het ‘Jodenprobleem’ op te lossen en geeft zo een derde kijk op het verhaal.

De verhaallijnen houden het boek tot het einde toe boeiend. Toch moet de lezer flink doorbijten alvorens het plot spannend en meeslepend wordt. Clayton neemt veel tijd om achtergronden uit te diepen en personages vorm te geven. De korte hoofdstukken met de verschillende verhaallijnen wisselen elkaar op dat punt in het verhaal te snel af. De combinatie met poëtische, maar lange zinnen maken het ingewikkeld en zeker in het begin moeilijk te volgen. Pas wanneer de situatie in Oostenrijk omslaat, weet het indrukwekkende verhaal de lezer in zijn greep te krijgen.

Weliswaar maken die prachtig geformuleerde zinnen het verhaal in het begin lastiger te volgen, toch weten zij het zware plot ook te verlichten. Het wordt hierdoor geen melodramatisch geheel, maar het ontroert wel, zeker doordat liefde meerdere gezichten kent in dit aangrijpende oorlogsverhaal.

‘Haar heldere stem bleef ergens in Stephans binnenste steken, als de eerste hoge bes in het “Ave Maria” van Schubert – haar stem en de lyrische klanken van haar naam, Zofie-Helene, en de nabijheid van haar borsten.’

Naast de thema’s liefde, vriendschap en oorlog heeft Clayton onderwerpen als moederschap, rijkdom en ziekte op een mooie manier in elkaar verweven. Daarbij moet de rol van sterke onafhankelijke vrouwen niet worden onderschat. Vrouwen zoals tante Truus, de jonge Zofie-Helene, haar moeder en die van Stephan laten je afvragen wat jij zou doen in tijden van oorlog. Hoe ver zou jij gaan om kinderen te beschermen?

De laatste trein naar vrijheid laat zien hoe eind jaren dertig van de vorige eeuw een samenleving in een korte periode veranderde, hoe een groep mensen werd geïsoleerd, gediscrimineerd en uitgeroeid. Het vertelt het minder bekende verhaal van de kindertransporten, hoe ouders het risico namen hun kinderen nooit meer te zien in ruil voor hun veiligheid. En het geeft hoop. Hoop dat er altijd sterke vrouwen als tante Truus zullen zijn, die hun eigen veiligheid opgeven om dat van anderen te redden.

‘Het was haar aangedaan, net als hem en Walter, door omstandigheden, door afkomst. Door het feit dat de hele wereld passief toekeek terwijl iemand, wie dan ook, in opstand moest komen.’

Als een stoomtrein die langzaam opgang komt, neemt Meg Waite Clayton de lezer in Een laatste trein naar vrijheid mee door het vooroorlogse Europa en weet ze te betoveren en te raken.